نیکوتین یک ترکیب شیمیایی اعتیادآور است که در گیاه تنباکو وجود دارد. اثرات نیکوتین می‌تواند مشکلات جدی برای سلامتی مانند سکته مغزی، تشنج، افزایش فشار خون و حملات قلبی به وجود آورد.
در دوران باستان این بومیان قاره آمریکا بودند که استفاده از گیاه تنباکو را کشف کردند. نیکوتین ماده‌ای دارویی است که به وسیله تحریک گیرنده‌های ویژه در نقاط مختلف بدن آثار فراوانی روی سیستم‌های مختلف داخلی می‌گذارد.
ماده نیکوتین در واقع یک مایع روغنی بی‌رنگ تا زرد کم‌رنگ است که به شکل پودری هم وجود دارد. این ترکیب زمانی که گرم است، بوی ماهی می‌دهد. این ترکیب شیمیایی از راه خوردن، استنشاق یا تماس با پوست می‌تواند جذب بدن انسان شود.
مقدار زیاد نیکوتین می‌تواند باعث مسمومیت و مرگ شود. اما مهم‌ترین معضل مصرف این ماده شیمیایی، اعتیادآور بودن آن است. از اثرات نیکوتین این است که نحوه عملکرد مغز را تغییر داده و شخص را به ادامه مصرف دخانیات وادار می‌کند.
هر ساله یکی از بیشترین آمار مرگ و میرها در جهان به ماده‌ای مربوط می‌شود که هیچ کس آن را نمی‌بیند و جدی نمی‌گیرد. اما کشته‌های نیکوتین حتی از مجموع مرگ و میرهایی که بر اثر تصادفات، قتل، خودکشی، آتش‌سوزی و مصرف مواد مخدرهایی همچون کراک، شیشه، تریاک و… نیز اتفاق می‌افتد، بیشتر است.
محصولات تنباکو دار مانند سیگار، تنباکو بدون دود، سیگار برگ، بیشتر سیگارهای الکترونیکی و تنباکو قلیان دارای نیکوتین هستند.
در مطالب قبلی درباره اینکه نیکوتین چیست؟ تاریخچه نیکوتین و عوارض آن و اینکه چگونه بر مغز اثر می‌گذارد؟ صحبت کردیم. در ادامه این مطلب برای آشنایی بیشتر با این ماده و اثرات نیکوتین با کلینیک ترک اعتیاد طلوعی دیگر همراه باشید.
تاریخچه نیکوتین در ایران و جهان
مضرات نیکوتین چیست و چگونه بر مغز اثر می‌گذارد؟
اثر نیکوتین بر جریان خون
نیکوتین در اندازه‌های کم یک ماده انگیزاننده است که باعث افزایش هوشیاری، حافظه و فعالیت می‌شود. ولی در اندازه‌های بیشتر منجر به افزایش تپش قلب، فشارخون و کاهش اشتها می‌شود.
بعد از کشیدن دود تنباکو، نیکوتین موجود در آن در عرض چند ثانیه وارد جریان خون شده و به مغز می‌رسد. نیکوتینی که به مغز می‌رسد، باعث ترشح لحظه‌ای دوپامین شده و احساس لذت و انرژی در فرد به وجود می‌آورد.
اما اثر دوپامین تولید شده سریعاً از بین رفته و باعث خستگی و کسل شدن فرد می‌شود. در این شرایط شخص مجدداً به همان احساس ناشی از ترشح دوپامین نیاز پیدا کرده و دوباره تنباکو مصرف می‌کند.
اثرات نیکوتین
نیکوتین اثرات مختلفی روی بدن انسان می‌گذارد و علاوه بر اینکه آرام‌بخش بوده، محرک نیز است. وقتی بدن در معرض این ماده قرار می‌گیرد، ضربه‌ای را حس می‌کند. این موضوع تا حدودی مربوط به تحریک غده‌های فوق کلیوی توسط این ماده است که منجر به آزادسازی آدرنالین می‌شود.
این موج آزاد شده‌ی آدرنالین بدن را تحریک کرده و گلوکز به سرعت آزاد می‌شود. در نتیجه ضربان قلب، فعالیت تنفسی و فشار خون هم افزایش می‌یابند. همچنین نیکوتین باعث می‌شود لوزالمعده هم انسولین کمتری تولید کرده و باعث افزایش نسبی قند خون یا گلوکز می‌شود.
علاوه بر آن نیکوتین به شکل غیر مستقیم باعث آزادسازی دوپامین در آن قسمت‌هایی از مغز می‌شود که مربوط به لذت و انگیزش هستند. همین اتفاق وقتی فردی هروئین یا کوکائین مصرف می‌کند هم می‌افتد و حس لذت‌بخشی به مصرف کننده می‌دهد.
دوپامین نیز یک ماده‌ی شیمیایی مغزی است که روی هیجانات، حرکات و احساسات لذت و درد اثر می‌گذارد. اگر سطح دوپامین مغز فرد افزایش پیدا کند، حس رضایت بیشتری در او به وجود خواهد آمد. نیکوتین بسته به مقدار مصرف و تحریک سیستم عصبی فرد، می‌تواند به عنوان آرام‌بخش هم عمل کند.
- اثرات داروشناختی
وقتی انسان و اغلب پستانداران در معرض ماده نیکوتین قرار می‌گیرند، ضربان قلب، میزان مصرف اکسیژن در عضلات قلب و در نتیجه احتمال سکته‌ی قلبی در آنها افزایش می‌یابد. اینها اثرات داروشناختی یا فارماکولوژیک هستند.
- اثرات روان‌پویشی
از دیگر اثرات نیکوتین ارتباط مصرف این ماده با افزایش میزان هوشیاری، رضایت‌مندی و حس آرامش است.
- تمرکز و حافظه
تحقیقات نشان می‌دهد که نیکوتین حافظه و تمرکز را تقویت می‌کند. تصور می‌شود که این موضوع به خاطر افزایش استیل‌کولین (acetylcholine) یا نوراپی‌نفرین (norepinephrine) است.
- کاهش اضطراب
همچنین نیکوتین باعث افزایش سطح بتا اندورفین (beta-endorphin) نیز می‌شود که عاملی برای کاهش اضطراب است.
اثرات نیکوتین از نظر جسمانی
از مهم‌ترین اثرات نیکوتین از نظر جسمانی، مسمومیت با نیکوتین است. از علائم و نشانه‌های مسمومیت با دوزهای پایین نیکوتین می‌توان به تهوع، استفراغ، آب ریزش از دهان، رنگ پریدگی، سرگیجه، اسهال، سردرد، افزایش فشارخون، ضربان شدید قلب، لرزش، عرق سرد، وزوز کردن گوش و ضعف عمومی اشاره کرد.
- کاهش اشتها
- انقباض روده‌ها
- افزایش فشارخون
- افزایش اسید معده
- افزایش ضربان قلب
- انقباض عروق پوستی
وجود منواکسید کربن و صدها ترکیب دیگر در تنباکو باعث ایجاد بیماری‌های مختلف خواهد شد. اختلالات بالینی که بر اثر سوء مصرف نیکوتین به وجود می‌آید که شامل مواردی مانند بیماری‌های قلبی، برونشیت مزمن، آسم برونشال، مشکلات بینایی، زخم معده، زخم اثنی عشر، گرفتگی ریه، انواع سرطان‌ها (سرطان لب، ریه، لوزه، حنجره، معده، روده، پانکراس و مثانه) است.
امروزه عوارض مختلف جسمانی و روانی سیگار بر کسی پوشیده نیست و لازم است که ترک سیگار طبق روش‌های علمی و اصولی انجام شود.
اثرات نیکوتین از نظر روان‌شناختی
اثرات نیکوتین از نظر روان‌شناختی نیز فراوان است، این موارد شامل اثرات خوشایند اولیه مانند احساس آرامش عضلانی و احساس سرخوشی بوده و از نظر رفتاری، اثرات تحریکی و مثبت اولیهٔ سیگار باعث بهبود و افزایش توجه، تمرکز، یادگیری و توانایی حل مسئله می‌شود.
همچنین کشیدن سیگار باعث بالا رفتن خلق، کاهش تنش و کاهش احساس افسردگی است. در طی سال‌های ۱۹۹۶ تا ۱۹۹۸، سیلوا تامکینز چهار دلیل روان‌شناختی را علت وابستگی به نیکوتین دانست که عبارت بودند از:
- کاهش آثار منفی مانند کاهش اضطراب و تنش
- وابستگی به سیگار کشیدن در جهت تنظیم و متعادل ساختن حالات مثبت و منفی عاطفی.
- عادت به سیگار کشیدن، به صورت امری خودکار در می‌آید طوری که شخص از آن آگاه نباشد.
- تأثیر مثبت به دست آمده از سیگار کشیدن باعث آرامش جسمی و روانی و تحریک مطلوب لذت است.
در اکثر افراد سیگاری، سیگار کشیدن یک رفتار ناخودآگاه بوده و بدون تفکر صورت می‌گیرد. بیشتر افراد سیگاری در موقعیت‌های خاصی مانند موقعیت‌های استرس‌زا، هنگام احساسات منفی، زمان خوشحالی، خستگی و … سیگار می‌کشند.
مشخص کردن وضعیت‌هایی که شخص به سیگار کشیدن وادار می‌شود، به مصرف کننده کمک می‌کند تا حالات روانی خود را زمان سیگار کشیدن دریابد.
در نتیجه به کمک آن می‌تواند قبل از اقدام به ترک سیگار، حالات و زمان‌هایی را که به سیگار نیاز دارد، شناسایی کرده و آن را از یک عمل ناخودآگاه به عمل آگاهانه تبدیل کند و عادت شکل گرفتهٔ مصرف سیگار را حذف کند.
