اوردوز یا مصرف بیش از حد مواد، یک وضعیت اورژانسی خطرناک است که می‌تواند در مدت‌زمان کوتاهی جان فرد را تهدید کند. اگر اطرافیان نتوانند علائم هشداردهنده مانند تنفس غیرعادی، تغییر رنگ پوست یا حالت غیرطبیعی مردمک چشم را به‌موقع تشخیص دهند، ممکن است فرصت نجات از دست برود.
در این مقاله به طور کامل به علائم و نشانه‌های اوردوز، نحوه مقابله و اقدامات اولیه در چنین شرایطی پرداخته شده است. همچنین راهکارهای مؤثر برای پیشگیری از وقوع اوردوز بیان شده تا با افزایش آگاهی، بتوان از بسیاری از این حوادث تلخ جلوگیری کرد.
اوردوز چیست؟
اوردوز یا مصرف بیش از حد، زمانی اتفاق میافتد که فرد مقدار زیادی از یک ماده مانند دارو، مواد مخدر یا الکل مصرف کند، به‌طوری‌که بدن دیگر قادر به تحمل آن نباشد. در این حالت، سیستم‌های حیاتی بدن مثل تنفس، قلب و مغز دچار اختلال می‌شوند و ممکن است فرد بی‌هوش شود، دچار تشنج شود یا حتی جان خود را از دست بدهد. اوردوز یک وضعیت اورژانسی است و نیاز به کمک فوری پزشکی دارد.
انواع اوردوز چیست؟
اوردوز تنها محدود به مصرف بیش از حد یک ماده خاص نیست، بلکه می‌تواند شامل طیف گسترده‌ای از مواد مخدر، داروهای تجویزی، الکل، مواد شیمیایی و حتی ترکیب چند ماده با یکدیگر باشد.
هر نوع ماده، بسته به عملکرد آن در بدن، علائم متفاوتی ایجاد می‌کند و نیاز به اقدامات درمانی خاص دارد. شناخت انواع اوردوز به ما کمک می‌کند تا در مواقع بحرانی سریع‌تر واکنش نشان دهیم و جان فرد را نجات دهیم. در ادامه با انواع اصلی اوردوز و ویژگی‌های هر کدام آشنا می‌شویم.
اوردوز مواد مخدر افیونی
مصرف زیاد تریاک، هروئین، متادون، فنتانیل یا اکسی‌کدون، تنفس را کند یا متوقف می‌کند، هوشیاری را پایین می‌آورد و می‌تواند به ایست قلبی ختم شود. همراهان باید به‌محض مشاهده تنفس کند یا مردمک ته سوزنی، نالوکسان تزریق کنند، اورژانس را خبر کنند و تا رسیدن امدادگرها ماساژ قلبی و تنفس کمکی بدهند.
اوردوز مواد محرک
کوکائین، متامفتامین و آمفتامین‌ها ضربان و فشارخون را به طور ناگهانی بالا می‌برند، دمای بدن را افزایش می‌دهند و ممکن است باعث تشنج، حمله قلبی یا سکته مغزی شوند. خنک نگه‌داشتن فرد، کنترل فشارخون در اورژانس و پایش قلبی فوری برای جلوگیری از عوارض دائمی ضروری است.
اوردوز مواد توهم‌زا
مصرف زیاد ال‌اس‌دی، مسکالین و یا قارچ‌های جادویی توهم‌های دیداری و شنیداری شدید، پارانویا و رفتارهای خطرناک ایجاد می‌کند. محیط آرام، حذف محرک‌های حسی و پشتیبانی روان‌پزشکی برای پیشگیری از صدمه به خود یا دیگران اهمیت دارد.
اوردوز کانابینوئیدها
دُز بالای ماری‌جوانا یا حشیش معمولاً کشنده نیست، ولی می‌تواند اضطراب شدید، پانیک اتک، تپش قلب یا گیجی ایجاد کند. اطمینان‌دادن به بیمار، هیدراته نگه‌داشتن و در صورت لزوم داروهای ضداضطراب کوتاه اثر کمک‌کننده است.
اوردوز داروهای تجویزی
- بنزودیازپین‌ها: دیازپام، آلپرازولام و لورازپام در دُز بالا خواب‌آلودگی عمیق و ضعف تنفس ایجاد می‌کنند. در بیمارستان از پادزهر فلومازنیل بااحتیاط استفاده می‌شود و راه هوایی باید پایدار بماند.
- داروهای ضدافسردگی: آمی‌تریپتیلین و بعضی SSRIها در اوردوز موجب آریتمی قلبی، تشنج یا مسمومیت کبدی می‌شوند. پایش قلب، کنترل تشنج و شست‌وشوی معده در ساعت‌های ابتدایی حیاتی است.
- مسکن‌ها: استامینوفن در مقدار بالاتر از ۱۰ گرم می‌تواند نکروز حاد کبد بدهد. تجویز سریع اِن‌اِی‌سی (N-acetylcysteine) ظرف هشت ساعت اول شانس بهبودی را زیاد می‌کند.
اوردوز الکل
بالارفتن غلظت الکل خون به بیش از ۰.۳ درصد سبب استفراغ، افت هوشیاری، تشنج، کاهش دمای بدن و ایست تنفسی می‌شود. ثابت نگه‌داشتن راه هوایی، دادن اکسیژن، مانیتورینگ گلوکز و گرم‌کردن تدریجی فرد، اقدامات کلیدی اورژانس است. ترکیب الکل با بنزودیازپین یا اوپیوئیدها خطر خفگی را چندبرابر می‌کند.
✅مقاله پیشنهادی: ترک الکل
اوردوز مواد شیمیایی یا سمی
استنشاق مونوکسید کربن، بلع مواد شوینده یا تماس پوستی با سموم صنعتی می‌تواند سبب آسیب ارگان‌های حیاتی شود. خروج سریع از محل آلوده، اکسیژن ۱۰۰ درصد و درمان حمایتی در بیمارستان اولویت دارد.
اوردوز ترکیبی (پُلی‌درگ)
مصرف هم‌زمان چند ماده مثل الکل با بنزودیازپین یا اوپیوئید با محرک‌ها، علائم را پیچیده می‌کند و درمان را دشوارتر می‌سازد. پزشکان بر اساس غالب‌ترین ماده و پایش علائم حیاتی، اقدامات پشتیبان تنفسی و قلبی را انجام می‌دهند و سم‌زدایی چندگانه را آغاز می‌کنند.
علل و محرک‌های اصلی اوردوز چیست؟
اوردوز معمولاً به طور تصادفی و در نتیجه عوامل مختلفی رخ می‌دهد. بسیاری از مصرفکنندگان، به‌ویژه افرادی که سابقه ترک یا درمان داشته‌اند، ممکن است تصور کنند بدنشان هنوز توان تحمل دوزهای قبلی را دارد، درحالی‌که این تحمل به‌شدت کاهش‌یافته و خطر اوردوز را چندبرابر می‌کند. در ادامه مهمترین دلایل و محرک‌هایی که می‌توانند زمینه‌ساز اوردوز باشند آورده شده است:
- کاهش تحمل بدن پس از ترک یا قطع مصرف:
پس از دوره‌ای پرهیز از مصرف، مانند دوران ترک، زندان یا بستری‌شدن، بدن تحمل خود را نسبت به مواد از دست می‌دهد و مصرف دوز قبلی می‌تواند کشنده باشد. - اشتباه در تخمین دوز یا خلوص ماده:
بسیاری از مواد خیابانی، به‌ویژه مواد مخدر، از نظر خلوص و قدرت متفاوت هستند. مصرف‌کننده ممکن است مقدار ماده را با فرض ضعیف‌بودن آن مصرف کند، اما با ماده‌ای بسیار قوی مانند فنتانیل روبرو باشد. - مصرف هم‌زمان چند ماده (پلی‌درگ):
ترکیب مواد مختلف مانند الکل با اوپیوئید، یا بنزودیازپین با محرک‌ها، تأثیرات یکدیگر را تقویت کرده و ریسک مرگ را به‌شدت افزایش می‌دهد. - اختلالات روانی درمان‌نشده:
مشکلاتی مانند افسردگی، اضطراب یا اختلال دوقطبی ممکن است باعث شود فرد برای کاهش احساسات منفی به مصرف بیش از حد پناه ببرد. - دسترسی آسان به داروهای قوی بدون نظارت پزشکی:
برخی داروهای آرام‌بخش یا ضددرد قوی به‌راحتی و بدون نسخه تهیه می‌شوند، و استفاده نادرست از آن‌ها ممکن است به اوردوز منجر شود. - بیماری‌های زمینه‌ای:
مشکلات کبدی، کلیوی یا تنفسی، باعث می‌شوند بدن نتواند ماده مصرف‌شده را به‌درستی دفع یا تجزیه کند. این تجمع، خطر مسمومیت و اوردوز را بیشتر می‌کند. - شرایط پرتنش و فشارهای محیطی:
موقعیت‌هایی مثل شکست عاطفی، فشار کاری یا مشکلات خانوادگی ممکن است فرد را به سمت مصرف ناگهانی و دوز بالا سوق دهد.
علائم و نشانه‌های اوردوز
شناسایی به‌موقع علائم اوردوز می‌تواند از مرگ یا آسیب دائمی فرد جلوگیری کند. بسیاری از موارد اوردوز درصورتی‌که سریع تشخیص داده شوند و اقدام اورژانسی مناسب انجام گیرد، قابل‌درمان هستند.
⚠️ نشانه‌های اوردوز بسته به نوع ماده مصرف‌شده ممکن است متفاوت باشد، اما برخی علائم عمومی در اغلب موارد دیده می‌شوند. این علائم نشان‌دهنده اختلال در عملکرد طبیعی سیستم‌های حیاتی بدن هستند و بلافاصله نیاز به مراقبت پزشکی دارند.
مهمترین علائم و نشانه‌های اوردوز:
- تنفس آهسته، نامنظم یا قطع تنفس
- مردمک ته سوزنی یا گشاد و بدون واکنش به نور
- لبها و ناخن‌های کبود، پوست سرد و مرطوب
- کاهش سطح هوشیاری، خواب‌آلودگی عمیق یا بی‌هوشی کامل
- نبض ضعیف، نامنظم یا بسیار سریع
- تشنج، استفراغ شدید یا خروج کف از دهان
- درد قفسه سینه، توهم، رفتارهای گیج‌کننده یا پرخاشگرانه
در صورت مشاهده هر یک از این علائم، تماس فوری با اورژانس (شماره ۱۱۵) و اقدام اولیه مانند بررسی راه هوایی، تنفس و ضربان قلب ضروری است.
روش‌های تشخیص اوردوز
تشخیص دقیق و سریع اوردوز، اولین و مهمترین گام برای آغاز درمان مؤثر است. پزشکان در اورژانس با استفاده از روش‌های بالینی و آزمایشگاهی تلاش می‌کنند نوع ماده مصرف‌شده، شدت اثر آن بر بدن و عوارض احتمالی را مشخص کنند. این فرایند به تیم درمانی کمک می‌کند تا تصمیم‌گیری درست و به‌موقع برای نجات جان بیمار انجام دهند. در ادامه مهمترین روش‌های تشخیص اوردوز را مرور می‌کنیم:
- ارزیابی بالینی فوری
بررسی وضعیت هوشیاری، تنفس، نبض، فشارخون، واکنش مردمک چشم و رنگ پوست اولین اقدامی است که توسط پزشک یا پرستار انجام می‌شود. این ارزیابی می‌تواند شدت مسمومیت و نیاز به اقدامات فوری مانند احیای قلبی یا تنفسی را مشخص کند. - آزمایش‌های آزمایشگاهی
از طریق نمونه خون یا ادرار، میزان مواد مخدر، الکل، دارو یا سموم در بدن اندازه‌گیری می‌شود. این اطلاعات مشخص می‌کند کدام ماده در اوردوز نقش داشته و چه میزان از آن مصرف شده است. - تصویربرداری پزشکی
در موارد خاص که احتمال آسیب مغزی (مثلاً در صورت بی‌هوشی طولانی) یا صدمه به ریه‌ها (در صورت نارسایی تنفسی) وجود دارد، از روش‌هایی مثل سی‌تی‌اسکن یا عکس‌برداری قفسه سینه استفاده می‌شود. - بررسی گازهای خون شریانی (ABG)
این آزمایش به پزشک کمک می‌کند وضعیت تبادل اکسیژن و دی‌اکسیدکربن در ریه‌ها و وجود اسیدوز (کاهش PH خون) را تشخیص دهد. اسیدوز ممکن است در اثر کاهش تنفس یا آسیب‌های متابولیکی ناشی از اوردوز ایجاد شده باشد. - لکتروکاردیوگرام (نوار قلب)
برخی مواد مانند کوکائین یا داروهای ضدافسردگی می‌توانند باعث آریتمی یا نامنظم شدن ضربان قلب شوند. با نوار قلب می‌توان این تغییرات را شناسایی و برای پیشگیری از حمله قلبی اقدام کرد.
راه‌های پیشگیری از اوردوز چیست؟
پیشگیری از اوردوز نیازمند آگاهی، مراقبت مستمر و تغییر سبک زندگی است. بسیاری از موارد اوردوز قابل‌پیشگیری هستند، به‌ویژه زمانی که فرد و اطرافیان او از خطرات آگاه باشند و اقدامات احتیاطی لازم را انجام دهند.
افرادی که در حال ترک اعتیاد هستند یا سابقه مصرف دارند، بیشتر در معرض خطر اوردوز هستند و باید به‌صورت ویژه تحت مراقبت و حمایت قرار گیرند. در ادامه، مهمترین راهکارهای پیشگیری از اوردوز را بیان می‌کنیم:
- پیگیری درمان اعتیاد در مراکز تخصصی
مراجعه به کلینیک‌های ترک اعتیاد و ادامه‌دادن برنامه درمانی، از جمله مشاوره، دارودرمانی و مراقبت‌های پس از ترک و کاشت ایمپلنت نالتروکسان، کمک می‌کند احتمال بازگشت به مصرف و اوردوز کاهش یابد. برای مشاوره رایگان می‌توانید با کلینیک ترک اعتیاد طلوعی دیگر تماس بگیرید. - اجتناب از مصرف هم‌زمان چند ماده
مصرف مواد مخدر همراه با الکل یا داروهای آرام‌بخش (مثل بنزودیازپین‌ها) خطر اوردوز را به‌شدت افزایش می‌دهد. پرهیز از این ترکیب‌ها یک اقدام حیاتی است. - استفاده از کیت نالوکسان در مواقع اضطراری
نگهداری نالوکسان (پادزهر اوپیوئیدها) در منزل و آموزش نحوه تزریق آن به اعضای خانواده یا دوستان می‌تواند در مواقع اضطراری جان فرد را نجات دهد. - شروع مجدد داروهای تجویزی با دوز پایین
افرادی که مدتی مصرف دارو را قطع کرده‌اند، باید در صورت نیاز، دارو را با دوز بسیار کم و تحت‌نظر پزشک دوباره آغاز کنند تا از شوک دارویی و اوردوز جلوگیری شود. - دریافت مشاوره روان‌شناختی منظم
درمان مشکلات روانی مانند اضطراب، افسردگی یا وسواس فکری می‌تواند از بازگشت به مصرف و در نتیجه اوردوز جلوگیری کند. رواندرمانی یکی از ارکان اصلی پیشگیری است. - چکاپ و بررسی وضعیت سلامت عمومی
بیماری‌هایی مانند مشکلات کبدی، کلیوی یا تنفسی می‌توانند حساسیت بدن به مواد را افزایش دهند. معاینه دوره‌ای و اطلاع از وضعیت سلامت عمومی، عامل مهمی در کنترل ریسک است. - آگاهی‌رسانی به اطرافیان
آموزش اعضای خانواده و اطرافیان درباره نشانه‌های اوردوز و اطلاع از شماره تماس اورژانس (۱۱۵) باعث می‌شود در مواقع بحرانی بتوانند به‌موقع واکنش نشان دهند و جان بیمار را نجات دهند.
جمع‌بندی
اوردوز یک وضعیت اضطراری خطرناک است که می‌تواند در مدت‌زمانی کوتاه منجر به آسیب‌های جبران‌ناپذیر یا حتی مرگ شود. آگاهی از علائم هشداردهنده مانند تنفس کند، تغییر رنگ پوست، کاهش سطح هوشیاری و تشنج، نقش مهمی در نجات جان فرد دارد.
همچنین شناخت دلایل بروز اوردوز از جمله مصرف هم‌زمان چند ماده، کاهش تحمل بدن پس از ترک، یا اختلالات روانی درمان‌نشده به افراد و خانواده‌ها کمک می‌کند تا از بروز آن پیشگیری کنند. استفاده از روش‌های تشخیص مانند ارزیابی بالینی، آزمایش خون و نوار قلب نیز امکان شروع سریع درمان را فراهم می‌سازد.
در نهایت، اقدام سریع و درمان اصولی در کنار مراقبت روانی و پیگیری مستمر، کلید اصلی جلوگیری از تکرار این وضعیت است. بهترین کلینیک ترک اعتیاد تهران یعنی کلینیک ترک اعتیاد طلوعی دیگر با خدمات تخصصی در این مسیر همراه شما خواهد بود.
پرسش‌های متداول
- آیا اوردوز فقط برای مصرفکنندگان مواد مخدر اتفاق میافتد؟
خیر، اوردوز ممکن است در اثر مصرف نادرست داروهای تجویزی، الکل یا حتی ترکیب مواد معمولی با هم نیز رخ دهد. - بعد از نجات فرد از اوردوز، چه اقداماتی ضروری است؟
فرد باید فوراً تحت مراقبت پزشکی و رواندرمانی قرار بگیرد، زیرا احتمال تکرار اوردوز بالا است. مراجعه به مراکز تخصصی ترک اعتیاد برای پیگیری درمان بسیار ضروری است. - مهمترین علائم هشداردهنده اوردوز چیست؟
علائم عمومی شامل تنفس آهسته یا نامنظم، مردمک تهسوزنی یا گشاد بدون واکنش، کبودی لبها و ناخنها، کاهش شدید هوشیاری و تشنج هستند. - در مواجهه با اوردوز چه اقداماتی باید انجام داد؟
تماس فوری با اورژانس (۱۱۵)، تضمین راه هوایی و تنفس، پایش ضربان قلب و در صورت اوردوز اوپیوئید تزریق نالوکسان و انجام احیا قلبی–ریوی تا رسیدن امدادگر الزامی است.
