بیوفیدبک یکی از روش‌های درمانی نوین در پزشکی و شیوه‌ای تکمیل کننده و جایگزین برای دارو درمانی است. در بیوفیدبک سعی می‌شود با ایجاد تغییرات مثبت و مطلوب در بدن، برخی از عملکردهای آن را بهبود داد.
این شیوه در اصل عنوان تعدادی از روش‌های درمانی است، که به فرد قدرت استفاده از ذهن برای کنترل بدن را می‌دهد. که می تواند یک روش تکمیل کننده و یا حتی جایگزین برای دارو درمانی باشد.
بیوفیدبک به ما این امکان را می‌دهد تا برخی از عملکردهای بدنمان را که به نظر غیر قابل کنترل می‌آیند، کنترل کنیم. عملکردهایی مانند ضربان قلب، دمای بدن، ریتم تنفس، تعریق پوست و… که بر اثر عواملی مانند استرس و سایر عوامل، کارکرد غیر طبیعی پیدا کرده اند، توسط بیوفیدبک به حالت نرمال برمی گردند. اما در ادامه با هم ببینیم در واقع بیوفیدبک چیست و چگونه عمل می کند؟
بیوفیدبک چیست؟
بیوفیدبک یا Biofeedback یا بازخورد زیستی، روشی است که در آن دستگاه بیوفیدبک به دریافت و ثبت علائم زیستی بدن می پردازد و با نشان دادن وضعیت زیستی بدنتان به شما، یعنی دادن بازخورد از شرایط بدنی به شخص می آموزد، چگونه عملکردهای بدن مانند ضربان قلب را با کمک ذهن کنترل کنید.
بیوفیدبک به ثبت سیگنال های بیولوژیک مانند تنفس، فشار خون، تعریق، انقباضات عضلانی، ضربان قلب، امواج مغزی و… می پردازد.
این دستگاه شخص را قادر می کند از علایم زیستی که در حالت معمول نسبت به آنها آگاهی ندارد، اطلاع پیدا کند و در راستای سلامتی و بهبود خود تغییراتی در آنها بوجود آورد. در واقع به این وسیله بیوفیدبک سعی دارد تا ما بتوایم بر فعالیت‌های غیرارادی بدن خود، کنترل پیدا کنیم.
مثلا با آرام کردن برخی ماهیچه‌ها به تدریج، تنش را در خود کاهش می‌دهیم. از این مزیت به منظور درمان اختلالات استفاده می کنند.
این روش نوعی تکنیک درمانی از نوع ذهنی بدنی است، که در آن افراد برای برگرداندن بدن خود به حالت اولیه و سلامتی بدن با روش خود تنظیمی و شرطی کردن مغز آموزش می بینند.
بیوفیدبک و بدن ما
عملکرد یا فعالیت بدن به دو بخش ارادی و غیر ارادی تقسیم می شود. فعالیت‌های ارادی مانند حرکت دادن دست و پاهاست که به صورت آگاهانه روی آنها کنترل داریم.
اما برخی از فعالیت های بدن مانند نرخ ضربان قلب، تنفس، دمای بدن، فشار خون، درک از درد، امواج مغزی و… به صورت غیرارادی کنترل می شوند.
عملکرد این بخش‌ها به صورت ناخودآگاه در برابر عوامل محیطی تغییر می کند. یعنی بدن به عوامل محیطی مانند عصبی شدن، استرس، هیجان، بیماری و … عکس العمل نشان می دهد و می تواند باعث تغییر عملکرد هر یک از این بخش ها شود.
مثلا میزان ضربان قلب در پاسخ به استرس افزایش میابد. این عملکردهای غیرارادی توسط سیستم عصبی خودمختار تنظیم می شود.
حالا اگر فرد برای مدت طولانی در معرض هرکدام از این عوامل قرار بگیرد، مانند (استرس طولانی ، فشار عصبی زیاد و …) ممکن است دچار اختلال یا بیماری شود.
گاهی به دلایل مختلف مانند طولانی بودن پروسه درمان، عوارض داروها، هزینه آنها و… روش های درمانی دارویی روش مناسبی نیستند، بنابراین برای بر طرف کردن این نوع اختلال‌ها به دنبال روش های دیگری می رویم.
بیوفیدبک تکنولوژی جدیدی است که به مردم کمک می کند تا بتوانند کنترل برخی از این عملکردهای غیرارادی را تا حدودی در دست گیرند.
در این روش شما یاد می گیرید چطور فعالیت های فیزیولوژیک خود را تنظیم کنید. در اصل این روش به افراد این توانایی را می دهد که یاد بگیرند بهتر پاسخ های غیرارادی بدنشان را کنترل و تنظیم کنند.
هدف از بیوفیدبک، درمان بیماری‌ها، بهبود و جلوگیری از اختلالات و یا حتی ارتقای عملکرد فردی و دستیابی به عملکرد بهینه افراد می باشد.
روش کار بیوفیدبک
در این روش دستگاه بیوفیدبک با کمک ابزارهای الکترونیکی، اطلاعاتی را در مورد اعصاب و عضلات و فعالیت های خود مختار بدن اندازگیری و پردازش می کند.
در نهایت این اطلاعات را در قالب فیدبک صوتی یا تصویری به بیمار و پزشک معالج وی نشان می دهد. با کمک فیدبک های صوتی و تصویری فرد می تواند کنترل بهتری روی عملکرد اندام هایش پیدا کند.
بیوفیدبک را می توان نتیجه ترکیب دو اصطلاح، یعنی فیدبک و شرطی سازی عاملی دانست. بنابراین به منظور درک مفهوم بیوفیدبک، باید از این دو اصطلاح شناخت درستی پیدا کنیم.
فیدبک: طبق نظریه عمومی سیستم ها، هر سیستم دارای حداقل دو جز است که این اجزا با هم در حال تبادل اطلاعات هستند.
بخشی از این سیستم در حال دادن اطلاعات است که به آن فیدفوروارد Feedforward گفته می شود. بخشی از سیستم هم اطلاعات را به سیستم بازمی‌گرداند که به آن فیدبک می گویند.
اگر در یک سیستم، این فیدبک (پسخوراند) و فیدفوروارد (پیش خوراند) به طور مکرر رخ دهد، یک حلقه به وجود می آید که به آن چرخه ی فیدبک و فیدفوروارد گفته می شود.
در تمام سیستم ها نتیجه این حلقه، خود تنظیمی یا self-regulation می باشد. یعنی سیستم می تواند خود را تنظیم کند. مغز و در نتیجه بدن ما نیز به عنوان یک سیستم بسیار پیچیده بر همین مبنا فعالیت دارد.
شرطی سازی عاملی: شرطی سازی عاملی، نوعی از شرطی سازیست که در آن اگر سیستم عملکرد مطلوبی داشته باشد پاداش می گیرد و اگر رفتار نامطلوبی داشته باشد تنبیه می گیرد.
به این ترتیب می توان گفت بیوفیدبک نوعی شرطی سازی عاملی است، که در آن اگر فرد پاسخ زیستی مطلوب را از خود بروز دهد پاداش (فیدبک) می‌گیرد و در نتیجه تکرار مکرر آن سیستم خود را تنظیم می کند.
به عنوان مثال در فردی که دارای اختلال رینود (سرد شدن نوک انگشتان دست) است، اگر دمای نوک انگشت فرد افزایش یابد فیلمی (به عنوان پاداش) برای فرد پخش می شود.
این که چگونه این افزایش انجام پذیرد را فرد نمی داند، ولی مغز بر اساس اصل لذت مشتاق دیدن فیلم است در نتیجه در خود به دنبال عامل پخش فیلم می گردد و به طریقی که ما نمی دانیم چگونه، آن را می یابد و در نتیجه پاسخ مطلوب را از خود بروز می دهد.
همچنین به مثال دیگری توجه کنید. معمولا زمانی که دچار اضطراب می‌شوید، تعریق پوستتان زیاد می‌شود. مثلا ممکن است کف دستتان به شدت عرق کند.
در نتیجه می توان گفت افزایش تعریق نشانه وجود اضطراب است. ما در بیشتر مواقع به این موضوع آگاه نیستیم و از همه مهم‌تر اینکه به نظر می‌آید کنترل آن در دست ما نیست.
در روش درمان با بیوفیدیک ما سنسوری داریم که می تواند میزان تعریق پوست را اندازه گیری کند. بیوفیدبک تعریق پوست یا Skin Conductance یا به اختصار SC نوعی بیوفیدبک است که با وصل کردن سنسورهایی به دست، هدایت الکتریکی پوست را اندازه می‌گیرد.
هر گاه پوست عرق می‌کند هدایت الکتریکی آن افزایش و در نتیجه مقاومت پوست کاهش می‌یابد، دستگاه با اندازه‌گیری این مقاومت می‌فهمد که تعریق پوست افزایش یافته و شخص را از این موضوع آگاه می‌کند.
در این هنگام شخص، اگر به فرض یک کودک باشد سعی می‌کند با کمک درمانگر(مثلا با بازی درمانی) اضطراب خود را کاهش دهد. به این صورت کم کم فرد یاد می‌گیرد که تعریق پوست و در واقع اضطراب خود را کنترل کند.
