ماده مخدر قات (Catha edulis)، گیاهی با خواص محرک است که در مناطقی از شرق آفریقا و شبه‌جزیره عربستان به‌صورت گسترده کشت و مصرف میشود. این گیاه به دلیل اثرات روان‌گردان و محرک خود، در سال‌های اخیر توجه زیادی را در حوزه سلامت عمومی و ترک اعتیاد به خود جلب کرده است.
مصرف قات در برخی فرهنگ‌ها به‌عنوان بخشی از آیین‌های اجتماعی پذیرفته شده است، اما عوارض جسمی و روانی آن میتواند زندگی فرد و خانواده‌اش را تحت‌تأثیر قرار دهد. در این مقاله از کلینیک طلوعی دیگر، بهترین مرکز ترک اعتیاد تهران به بررسی ویژگی‌ها، روش‌های مصرف، عوارض، علائم اعتیاد و راهکارهای ترک قات می‌پردازیم تا آگاهی لازم برای پیشگیری و درمان این نوع اعتیاد فراهم شود.
ماده مخدر قات چیست؟
قات یا خات (Catha edulis) گیاهی همیشه‌سبز از خانواده Celastraceae است که به‌صورت بومی در مناطق شرق آفریقا و شبه‌جزیره عربستان رشد میکند. برگ‌های این گیاه حاوی ترکیبات روان فعال، به‌ویژه کاتینون و کاتین، هستند که اثرات محرکی مشابه آمفتامین‌ها ایجاد می‌کنند. این ترکیبات با تحریک سیستم عصبی مرکزی، باعث افزایش هوشیاری، احساس سرخوشی، کاهش خستگی و بهبود تمرکز موقت می‌شوند.
📌 قات در برخی فرهنگ‌ها به‌عنوان بخشی از آیین‌های اجتماعی مصرف میشود، اما اثرات اعتیادآور و عوارض جسمی و روانی آن، این ماده را به موضوعی نگران‌کننده در حوزه سلامت عمومی تبدیل کرده است. در ایران و بسیاری از کشورها، مصرف و توزیع قات به دلیل پتانسیل سوءمصرف و وابستگی غیرقانونی است.
✅ مقاله پیشنهادی: دکتر فوق تخصص ترک اعتیاد
قات چگونه عمل میکند؟
قات به‌عنوان یک محرک روان‌گردان عمل میکند که با افزایش ترشح انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند دوپامین، نوراپی‌نفرین و سروتونین در مغز، اثرات خود را اعمال میکند. ترکیبات فعال موجود در برگ‌های قات، به‌ویژه کاتینون، با مهار بازجذب این انتقال‌دهنده‌ها، فعالیت سیستم عصبی سمپاتیک را تقویت کرده و حالتی از برانگیختگی و سرخوشی ایجاد می‌کنند.
📌 این اثر معمولاً در عرض ۳۰ دقیقه پس از مصرف برگ‌های تازه ظاهر شده و بسته به میزان مصرف، تا چند ساعت ادامه می‌یابد. بااین‌حال، پس از فروکش‌کردن اثرات، فرد ممکن است دچار خستگی، تحریک‌پذیری یا افسردگی موقت شود که این امر به وابستگی روانی منجر میشود.
نام‌های دیگر مخدر قات
قات با نام‌های مختلفی در مناطق و فرهنگ‌های گوناگون شناخته میشود. برخی از این نام‌ها عبارت‌اند از:
- خات (Khat): نام رایج در زبان عربی و بین‌المللی.
- قات (Qat): تلفظ رایج در یمن.
- میرا (Miraa): نام مورد استفاده در کنیا.
- جات (Jaat): در برخی مناطق اتیوپی.
- چات (Chat): در زبان امهری اتیوپی.
علاوه بر این، در بازارهای غیرقانونی ممکن است با نام‌های خیابانی محلی نیز شناخته شود که بسته به منطقه متفاوت است.
تاریخچه و منبع قات
استفاده از قات به قرن‌ها پیش در شرق آفریقا و شبه‌جزیره عربستان بازمی‌گردد. شواهد تاریخی نشان می‌دهند که این گیاه از قرن ۱۳ میلادی در اتیوپی و یمن به‌عنوان بخشی از آیین‌های اجتماعی و مذهبی مصرف می‌شده است. در فرهنگ یمنی، جویدن قات در جلسات اجتماعی به نام «مقیال» به‌عنوان راهی برای تقویت گفتگو و صمیمیت رواج دارد.
✔️ در کشورهای شاخ آفریقا، قات به‌عنوان محرکی برای افزایش انرژی در کارهای روزمره یا مراسم خاص استفاده میشود. با گسترش مهاجرت، مصرف قات به مناطق دیگر مانند اروپا و آمریکای شمالی نیز راه‌یافته، اما در این مناطق به دلیل اثرات اعتیادآور، اغلب غیرقانونی است.
✅ مقاله پیشنهادی: مرکز ترک اعتیاد بانوان تهران
روش‌های مصرف ماده مخدر قات
ماده مخدر قات به دلیل ترکیبات فعال روان‌محرک خود، از جمله کاتینون و کاتین، به روش‌های مختلفی مصرف میشود که هر کدام تأثیرات متفاوتی بر بدن دارند. انتخاب روش مصرف بستگی به دسترسی به برگ‌های تازه یا خشک‌شده، فرهنگ محلی و ترجیحات فرد دارد. در اینجا به بررسی روش‌های اصلی مصرف قات، زمان شروع اثر، مدت‌زمان اثر و عوارض مرتبط با هرکدام پرداخته‌ایم.
مصرف ماده مخدر قات به‌صورت جویدن برگ‌های تازه
رایج‌ترین و سنتی‌ترین روش مصرف قات، جویدن برگ‌های تازه آن است. در این روش، مصرف‌کنندگان برگ‌های جوان و سبز قات را جدا کرده و در یک سمت دهان خود قرار می‌دهند و آن‌ها را برای چند ساعت می‌جوند. در این فرآیند، آب برگ‌ها که حاوی مواد فعال است، بلعیده شده و تفاله برگ‌ها کنار گذاشته میشود. این روش اثرات طولانی‌مدت به همراه دارد؛ زیرا کاتینون و کاتین به‌تدریج آزاد می‌شوند.
✔️ در برخی فرهنگ‌ها مانند یمن و اتیوپی، این عمل همراه با نوشیدنی‌هایی مانند چای یا آب انجام میشود. بااین‌حال، جویدن طولانی‌مدت قات میتواند به مشکلات دهانی مانند التهاب لثه، پوسیدگی دندان و زخم‌های دهان منجر شود. همچنین، استفاده طولانی‌مدت از قات ممکن است موجب درد یا خستگی فک شود.
- زمان شروع اثر: اثرات معمولاً ۱۵ تا ۳۰ دقیقه پس از شروع جویدن ظاهر میشود.
- مدت‌زمان اثر: اثر این روش معمولاً ۳ تا ۶ ساعت طول می‌کشد. اوج اثر بین ۱ تا ۲ ساعت بعد از مصرف است.
مصرف قات به‌صورت چای یا دم‌نوش
در برخی مناطق، برگ‌های خشک یا تازه قات به‌صورت چای یا دم‌نوش تهیه می‌شوند. برای این کار، برگ‌ها در آب جوش قرار گرفته و پس از دم‌کشیدن، مایع حاصل نوشیده میشود.
✔️ این روش به طور معمول اثر کمتری نسبت به جویدن دارد؛ زیرا فرایند خشک‌شدن برگ‌ها غلظت کاتینون را کاهش میدهد. بااین‌حال، در برخی موارد شکر یا گیاهان دیگر به دم‌نوش اضافه میشود تا اثر آن را تقویت کند. این روش میتواند باعث ناراحتی‌های گوارشی مانند تهوع، درد معده یا یبوست شود.
- زمان شروع اثر: اثرات این روش معمولاً ۲۰ تا ۴۰ دقیقه پس از نوشیدن ظاهر می‌شوند.
- مدت‌زمان اثر: مدت‌زمان اثر معمولاً ۲ تا ۴ ساعت است که کمتر از جویدن است.
مصرف پودر یا عصاره قات
در موارد خاص، برگ‌های خشک‌شده قات به‌صورت پودر درآمده یا عصاره آن استخراج میشود. این عصاره‌ها معمولاً با نوشیدنی‌هایی مانند آب، آب‌میوه یا شیر مخلوط می‌شوند. این روش بیشتر در مناطقی استفاده میشود که دسترسی به برگ‌های تازه محدود است یا برای مصرف غیرقانونی به‌عنوان ماده مخدر تقویت‌شده مصرف میشود.
✔️ در بعضی موارد، پودر قات به‌صورت کپسول نیز عرضه میشود. مصرف پودر یا عصاره قات به دلیل دوز بالای آن، میتواند خطر مسمومیت یا مشکلات حاد مانند افزایش ضربان قلب و فشارخون را ایجاد کند.
- زمان شروع اثر: اثرات معمولاً ۱۵ تا ۳۰ دقیقه پس از مصرف ظاهر می‌شوند. اگر عصاره یا پودر در کپسول باشد، شروع اثر ممکن است تا ۴۵ دقیقه به تأخیر بیفتد.
- مدت‌زمان اثر: مدت‌زمان اثر معمولاً ۳ تا ۵ ساعت است. اگر عصاره بسیار تغلیظ شده باشد، اثرات ممکن است شدیدتر و کوتاه‌تر باشند.
عوارض مصرف قات
قات یک ماده روان‌محرک است که میتواند اثرات متفاوتی بر جسم و روان فرد مصرف‌کننده بگذارد. این اثرات میتوانند به طور کوتاه‌مدت یا بلندمدت خود را نشان دهند و بسته به میزان مصرف و مدت‌زمان استفاده، شدت آن‌ها متفاوت خواهد بود. در این بخش، به بررسی عوارض کوتاه‌مدت و بلندمدت مصرف قات پرداخته میشود.
عوارض کوتاه‌مدت مصرف قات
مصرف قات میتواند بلافاصله پس از استفاده، اثرات فیزیولوژیکی و روانی مختلفی را در بدن ایجاد کند. این اثرات میتوانند کوتاه‌مدت و اغلب به طور مستقیم با مصرف ماده ارتباط داشته باشند و به‌سرعت ظاهر شوند.
عوارض جسمی مصرف قات:
- افزایش ضربان قلب (تاکی‌کاردی)
- افزایش فشارخون (هیپرتانسیون)
- بی‌خوابی یا اختلال در الگوی خواب
- کاهش اشتها
- تعریق بیش از حد
- خشکی دهان
- لرزش خفیف (ترمور)
- درد یا ناراحتی معده
- سردرد
- گشادشدن مردمک‌ها (میدریازیس)
عوارض روانی مصرف قات:
- اضطراب یا بی‌قراری
- تحریک‌پذیری یا پرخاشگری
- سرخوشی موقت
- افزایش پرحرفی
- کاهش تمرکز در مراحل بعدی اثر
- احساس خستگی یا افسردگی پس از فروکش اثر
عوارض بلندمدت مصرف قات
مصرف مداوم قات میتواند منجر به بروز مشکلات جدی‌تر و پایدارتر در بدن شود. این عوارض به‌مرورزمان ظاهر شده و ممکن است تأثیرات منفی زیادی بر سلامت جسمی و روانی فرد داشته باشند.
عوارض جسمی مصرف قات:
- یبوست مزمن یا مشکلات گوارشی
- بیماریهای لثه (مانند ژنژیویت) و پوسیدگی دندان
- کاهش وزن غیرطبیعی
- فشارخون بالای مزمن
- افزایش خطر بیماریهای قلبی عروقی (مانند آریتمی)
- ضعف سیستم ایمنی
- آسیب به مخاط دهان و زخم‌های مزمن
- خستگی مزمن و کاهش انرژی
- اختلالات کبدی در موارد شدید
- سوءتغذیه به دلیل کاهش اشتها
عوارض روانی مصرف قات:
- وابستگی روانی به قات
- افسردگی مزمن
- اضطراب پایدار
- روان‌پریشی (مانند پارانویا یا توهم) در مصرف سنگین
- کاهش عملکرد شناختی (مانند مشکلات حافظه و تمرکز)
- تحریک‌پذیری مزمن و نوسانات خلقی
- کاهش انگیزه و بی‌تفاوتی
علائم اعتیاد به قات
اعتیاد به قات (Catha edulis) با مجموعه‌ای از نشانه‌های روانی، رفتاری و جسمی مشخص میشود که در طولانی‌مدت بر چهره و روان فرد تأثیرات مشهودی می‌گذارد. این ماده محرک، به دلیل ترکیبات فعال مانند کاتینون و کاتین، وابستگی روانی قابل‌توجهی ایجاد میکند و علائم آن در رفتار، ظاهر و سلامت روان فرد قابل‌مشاهده است. در ادامه، علائم مشهود اعتیاد به قات در چهره و روان فرد به‌صورت تخصصی و دقیق شرح داده شده است.
علائم مشهود اعتیاد به قات در چهره
- پوست صورت ممکن است به دلیل کم‌آبی مزمن (ناشی از اثرات محرک قات و کاهش مصرف مایعات) خشک، رنگ‌پریده یا کدر به نظر برسد.
- در برخی افراد، تعریق بیش از حد ناشی از تحریک سیستم عصبی سمپاتیک باعث براق شدن غیرطبیعی پوست میشود.
- در موارد شدید، کاهش وزن و سوءتغذیه میتواند به فرورفتگی گونه‌ها و ظاهر لاغر و تکیده منجر شود.
- لثه‌های ملتهب، قرمز یا خونریزی دهنده (ژنژیویت) به دلیل جویدن طولانی‌مدت برگ‌های فیبری قات.
- پوسیدگی دندان، زردشدن یا فرسایش مینای دندان به دلیل تماس مداوم با مواد قلیایی برگ‌ها و کاهش بهداشت دهان.
- زخم‌ها یا ضایعات مخاطی در داخل گونه‌ها و لب‌ها ناشی از اصطکاک مداوم برگ‌ها.
- بوی نامطبوع دهان به دلیل تجمع باکتری‌ها و کاهش جریان بزاق.
- لب‌های خشک و ترک‌خورده به دلیل کم‌آبی و تحریک مداوم غدد بزاقی.
- ظاهر نامتقارن فک یا گونه‌ها به دلیل جویدن مداوم قات در یک سمت دهان که ممکن است به انقباض عضلانی یا تورم خفیف منجر شود.
- گشادشدن مردمک‌ها (میدریازیس) در زمان مصرف یا بلافاصله پس از آن که باعث ظاهری غیرطبیعی در چشم‌ها میشود.
- قرمزی یا التهاب ملتحمه چشم به دلیل بی‌خوابی مزمن یا تحریک ناشی از ترکیبات قات.
- در طولانی‌مدت، چشم‌های گودافتاده یا خسته به دلیل خستگی مزمن و کاهش وزن.
- ظاهر خسته و فرسوده به دلیل بی‌خوابی مزمن، کاهش انرژی پس از فروکش اثر قات و استرس روانی.
- انقباض عضلات صورت یا حرکات غیرارادی (مانند دندان‌قروچه) به دلیل تحریک بیش از حد سیستم عصبی.
علائم مشهود اعتیاد به قات در روان
- تحریک‌پذیری و پرخاشگری:
افراد معتاد به قات اغلب در زمان عدم دسترسی به ماده یا در مرحله فروکش اثر دچار تحریک‌پذیری شدید یا رفتارهای پرخاشگرانه می‌شوند. این حالت ممکن است در تعاملات روزمره با خانواده یا همکاران مشهود باشد. - اضطراب و بی‌قراری:
احساس بی‌قراری مداوم، به‌ویژه در نبود قات که با حرکات غیرارادی (مانند تکان‌دادن پا یا دست‌ها) یا ناتوانی در آرام ماندن همراه است. اضطراب مزمن که ممکن است با علائم جسمی مانند تپش قلب یا تنگی نفس همراه باشد. - نوسانات خلقی:
تغییرات سریع در خلق‌وخو، از سرخوشی موقت در زمان مصرف به افسردگی یا تحریک‌پذیری پس از آن. در طولانی‌مدت، افسردگی مزمن یا احساس بی‌ارزشی که در حالت چهره (مانند اخم مداوم یا نگاه بی‌روح) قابل‌مشاهده است. - کاهش انگیزه و بی‌تفاوتی:
ازدست‌دادن علاقه به فعالیت‌های روزمره، سرگرمی‌ها یا مسئولیت‌های خانوادگی و شغلی. این حالت ممکن است با ظاهری بی‌انرژی، عدم توجه به‌ظاهر شخصی و کاهش تعاملات اجتماعی همراه باشد. - اختلالات شناختی و تمرکز:
مشکل در حفظ تمرکز یا حافظه کوتاه‌مدت که ممکن است در مکالمات یا انجام وظایف روزمره مشهود باشد. کاهش توانایی تصمیم‌گیری و حل مسئله که گاهی با سردرگمی یا کندی در پاسخ‌گویی همراه است. - روان‌پریشی در موارد شدید:
در افرادی که مقادیر زیاد قات مصرف می‌کنند، علائم پارانویا (بدبینی شدید)، توهم (به‌ویژه شنیداری) یا هذیان ممکن است ظاهر شود. این علائم ممکن است با نگاه‌های مشکوک، رفتارهای دفاعی یا صحبت‌های غیرمنطقی قابل‌تشخیص باشند.
روش‌های ترک قات
ترک اعتیاد به قات به دلیل وابستگی روانی قوی و عوارض جسمی ناشی از مصرف طولانی‌مدت، نیازمند رویکردی جامع و چندجانبه است. در مراکز تخصصی، فرایند ترک با ارزیابی اولیه سلامت جسمی و روانی آغاز میشود، سپس برنامه‌ای شخصی‌سازی‌شده شامل سمزدایی نظارت‌شده برای مدیریت علائم ترک (مانند بی‌قراری، اضطراب و خستگی)، روان‌درمانی شناختی – رفتاری (CBT) برای اصلاح الگوهای فکری و رفتاری مرتبط با مصرف، و مشاوره گروهی برای تقویت حمایت اجتماعی طراحی میشود.
✔️ آموزش مهارت‌های مقابله با وسوسه و مدیریت استرس، همراه با جلسات خانواده‌درمانی و کاشت ایمپلنت نالتروکسان، به فرد کمک میکند تا از عود اعتیاد پیشگیری کرده و سبک زندگی سالمی را بازسازی کند. در موارد شدید، ممکن است داروهای کمکی برای کاهش علائم روانی مانند اضطراب یا افسردگی تحت‌نظر روان‌پزشک تجویز شود. این رویکرد یکپارچه، با تمرکز بر توانمندسازی فرد، شانس موفقیت در ترک پایدار را افزایش میدهد.
📌 کلینیک ترک اعتیاد طلوعی دیگر با ارائه برنامههای درمانی تخصصی و تیمی مجرب، شما را در مسیر بهبودی همراهی میکند. برای دریافت مشاوره رایگان و شروع درمان، همین امروز با ما تماس بگیرید.
جمع‌بندی
مصرف قات میتواند عوارض جدی جسمی و روانی کوتاه‌مدت و بلندمدت به همراه داشته باشد که بر سلامت فرد تأثیرات منفی عمیقی می‌گذارد. از جمله این عوارض می‌توان به مشکلات قلبی، گوارشی، وابستگی روانی و اختلالات شناختی اشاره کرد. ترک اعتیاد به قات نیازمند رویکردی جامع و تخصصی است که شامل ارزیابی سلامت جسمی و روانی، سمزدایی تحت نظارت، روان‌درمانی و پشتیبانی اجتماعی می‌باشد.
مراکز تخصصی ترک اعتیاد با برنامههای درمانی مناسب میتوانند به افراد کمک کنند تا از وابستگی به قات رهایی یابند و به زندگی سالم بازگردند. کلینیک ترک اعتیاد طلوعی دیگر با تیمی مجرب و برنامههای تخصصی در این مسیر همراه شماست.
سؤالات متداول
- آیا قات واقعاً اعتیادآور است؟
بله، قات به دلیل دارابودن ترکیبات محرک مانند کاتینون، میتواند باعث وابستگی روانی شود. مصرف مداوم آن علائم اعتیاد را در فرد ایجاد میکند. - عوارض بلندمدت مصرف قات چیست؟
عوارض بلندمدت شامل مشکلات گوارشی، بیماریهای دهان و دندان، فشارخون بالا، افسردگی و کاهش عملکرد شناختی است. - آیا ترک قات بهتنهایی امکانپذیر است؟
ترک قات بدون حمایت تخصصی دشوار است، زیرا وابستگی روانی و علائم ترک میتوانند چالشبرانگیز باشند. مراجعه به مراکز ترک اعتیاد مانند کلینیک ترک اعتیاد طلوعی دیگر، توصیه میشود. - کلینیک طلوعی دیگر چه خدماتی برای ترک قات ارائه میدهد؟
کلینیک طلوعی دیگر برنامههای جامع ترک اعتیاد شامل سمزدایی، مشاوره و حمایت روانی را با تیمی متخصص ارائه میدهد.
