متادون یک آگونیست گیرنده‌های اوپیوئیدی است که سال‌ها به‌عنوان یکی از داروهای اصلی در درمان وابستگی به مواد افیونی استفاده می‌شد. با وجود نقش مؤثر آن در کاهش علائم ترک، امروزه به دلیل نیمه‌عمر طولانی، عوارض متعدد و قدرت بالای ایجاد وابستگی، در پروتکل‌های علمی درمان اعتیاد جایگاهی ندارد.
استفاده از متادون بدون نظارت دقیق پزشکی می‌تواند باعث وابستگی شدید و دشواری در ترک شود. با این حال، هنوز برخی مراکز و کمپ‌های غیراصولی از آن استفاده می‌کنند که نه‌تنها با استانداردهای درمانی روز مغایرت دارد، بلکه روند درمان را پیچیده‌تر و پرخطرتر می‌کند.
در این مقاله، باتکیه‌بر دانش و تجربهٔ تیم تخصصی کلینیک ترک اعتیاد و روان‌پزشکی طلوعی دیگر، نگاهی جامع و علمی به ماهیت متادون، عوارض احتمالی و راهکارهای اصولی ترک آن خواهیم داشت.
متادون چیست؟
متادون (Methadone) دارویی از خانوادهٔ اوپیوئیدها است که اثر آن مشابه موادی مانند مرفین و هروئین عمل می‌کند، اما ساختار شیمیایی آن در آزمایشگاه تولید میشود. این دارو با اتصال به گیرنده‌های اوپیوئیدی در مغز و نخاع، انتقال پیام‌های درد را مهار کرده و احساس تسکین و آرامش ایجاد می‌کند. همین ویژگی باعث شد متادون در دهه‌های گذشته به‌عنوان یکی از روش‌های اصلی برای درمان وابستگی به مواد افیونی به کار رود؛ زیرا می‌توانست علائم ترک را کاهش دهد و میل شدید به مصرف ماده را کنترل کند.
با این حال، ماهیت فیزیولوژیک متادون باعث میشود بدن به سرعت نسبت به آن وابستگی پیدا کند. متادون نیمه‌عمر طولانی دارد، یعنی مدت زیادی در بدن باقی می‌ماند و در صورت مصرف مکرر، تجمع دارو در بدن رخ می‌دهد. این ویژگی از یک‌سو خطر مسمومیت و از سوی دیگر شدت وابستگی را افزایش می‌دهد. به همین دلیل، مصرف آن باید صرفاً تحت نظارت دقیق پزشک و با برنامه درمانی کنترل‌شده انجام شود.
در پروتکل‌های جدید ترک اعتیاد، استفاده از متادون دیگر روش اصلی محسوب نمی‌شود؛ زیرا مشخص شده که در بسیاری از بیماران، خود متادون می‌تواند به وابستگی جدید و گاه طولانی‌تر منجر شود.
بررسی تاریخچه پیدایش متادون
متادون در دههٔ ۱۹۳۰ میلادی توسط دو شیمیدان آلمانی به نام‌های «ماکس بوخن» و «گوستاو ارهارت» در شرکت IG Farben ساخته شد تا جایگزینی مصنوعی برای مرفین در شرایط محدودیت دسترسی به تریاک طبیعی باشد.
پس از جنگ جهانی دوم، فرمول آن به آمریکا منتقل شد و شرکت Eli Lilly در سال ۱۹۴۷ آن را با نام تجاری Dolophine به بازار معرفی کرد. متادون در ابتدا برای تسکین دردهای شدید به‌کار می‌رفت، اما از دههٔ ۱۹۶۰ متادون وارد برنامه‌های ترک اعتیاد شد. در ایران نیز از اوایل دههٔ ۱۳۸۰ استفاده از آن در کلینیک‌های ترک اعتیاد رایج گردید، هرچند امروزه به دلیل وابستگی شدید و خطرات مصرف طولانی‌مدت، جایگاه آن در پروتکل‌های علمی کاهش یافته است.
اشکال دارویی متادون
متادون در چند شکل دارویی مختلف وجود دارد:
- شربت متادون: شربت متادون معمولاً در غلظت‌های ۵ و ۱۰ میلی‌گرم در هر میلی‌لیتر تولید میشود و به‌دلیل جذب سریع‌تر از دستگاه گوارش، اثر آن زودتر از قرص ظاهر میشود.
- قرص متادون: قرص متادون در دوزهای ۵، ۱۰، ۲۰ و ۴۰ میلی‌گرمی تولید میشود و به‌دلیل آزادسازی تدریجی، اثر طولانی‌تری نسبت به شربت دارد. این فرم دارویی معمولاً در شرایط کنترل‌شده و با تجویز مستقیم پزشک مصرف میشود.
- آمپول متادون: آمپول متادون به‌صورت تزریقی و با دوزهای دقیق در مراکز درمانی برای کنترل دردهای شدید یا در شرایط خاص پزشکی استفاده میشود و مصرف آن صرفاً محدود به محیط بیمارستانی است.
مکانیسم اثر متادون
متادون با فعال‌سازی گیرنده‌های اپیوئیدی در مغز و نخاع، انتقال پیام درد را مهار و احساس آرامش ایجاد می‌کند. به دلیل نیمه‌عمر طولانی (۲۴ تا ۳۶ ساعت)، برخلاف هروئین یا مورفین، اثر آن تدریجی و پایدار است.
این ویژگی باعث میشود فرد بدون نوسانات شدید خلقی و جسمی بتواند روند ترک را طی کند اما همین خاصیت، عامل اصلی اعتیاد به متادون است.
متادون چه کاربردهایی دارد؟
متادون یک داروی چندمنظوره در حوزه درمان وابستگی به مواد افیونی و کنترل دردهای شدید است. باوجودآنکه هدف اصلی از تجویز متادون، کمک به ترک مواد مخدر است، در شرایط خاص می‌تواند در درمان‌های پزشکی دیگر نیز مورداستفاده قرار گیرد.
- درمان اعتیاد به مواد افیونی
اصلی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین کاربرد متادون، درمان اعتیاد به مواد مخدر افیونی مانند تریاک، مورفین و هروئین است. در این روش، متادون جایگزین ماده مخدر میشود تا بدن بدون شوک یا علائم شدید ترک، به‌تدریج به حالت تعادل بازگردد.
مزیت متادون برای ترک اعتیاد، نیمه‌عمر طولانی و اثر پایدار آن بر گیرنده‌های مغزی است؛ یعنی فرد نیاز به مصرف مکرر ندارد و نوسانات خلقی ناشی از کمبود ماده مخدر در بدنش کاهش می‌یابد. این روش در حال حاضر منسوخ شده و روش‌هایی بدون عوارض جایگزین متادون شده‌اند. - کاهش علائم ترک مواد
در مراحل اولیه ترک اعتیاد، بدن و ذهن فرد دچار واکنش‌های شدیدی مانند بی‌خوابی، اضطراب، درد عضلات، اسهال، تهوع و تعریق می‌شوند. متادون در دوزهای کنترل‌شده می‌تواند به کاهش شدت این علائم کمک کند و فرایند سم‌زدایی را برای بیمار قابل‌تحمل‌تر سازد.
این روش معمولاً برای چند هفته استفاده میشود تا بدن فرصت سازگاری طبیعی پیدا کند. سپس با استفاده از پروتکل‌های تدریجی، دوز متادون را به‌صورت مرحله‌به‌مرحله کاهش می‌دهند تا از بازگشت اعتیاد جلوگیری شود. در کلینیک ترک اعتیاد طلوعی دیگر برای کاهش علائم ترک، داروهای جایگزین دیگری استفاده می‌شوند که برخلاف متادون، ریسک وابستگی و اعتیاد را به همراه نخواهند داشت. - کنترل دردهای مزمن و شدید
متادون علاوه بر درمان اعتیاد، در مواردی برای کاهش دردهای مزمن (به‌ویژه در بیماران سرطانی یا افرادی با دردهای پس از جراحی‌های سنگین) تجویز میشود. به دلیل اثر طولانی و قدرت بالای ضددرد، متادون می‌تواند جایگزین داروهایی مانند مرفین یا اکسی‌کدون باشد؛ با این تفاوت که وابستگی روانی آن در شرایط کنترل‌شده کمتر است.
مصرف متادون فقط باید تحت نظر پزشک متخصص باشد. هرگونه مصرف خودسرانه می‌تواند باعث وابستگی شدید و مسمومیت دارویی شود.
مدت‌زمان ماندگاری متادون در بدن چقدر است؟
متادون یک داروی شبه‌افیونی با نیمه‌عمر بسیار طولانی است؛ به همین دلیل مدت زیادی در بدن باقی می‌ماند و آثار آن دیر از بین می‌رود.به‌طور معمول، نیمه‌عمر متادون بین ۲۴ تا ۵۵ ساعت است. این یعنی بدن برای حذف نیمی از مقدار دارو، حدود ۱ تا ۲ روز زمان نیاز دارد. البته عوامل مختلفی مانند سن، وزن، مقدار مصرف، مدت مصرف، وضعیت کبد و کلیه و حتی ژنتیک می‌توانند این زمان را کوتاه یا طولانی‌تر کنند.
با وجود اینکه نیمه‌عمر دارو این مقدار است، آثار متادون مثل کاهش درد یا رفع علائم ترک، ممکن است تا ۷۲ ساعت هم ادامه داشته باشد. همین ویژگی باعث میشود مصرف آن معمولاً یک بار در روز کافی باشد.
در آزمایشهای مختلف نیز مصرف متادون قابل تشخیص است:
- ادرار: تا ۷–۱۰ روز پس از مصرف قابل شناسایی است.
- خون: حدود ۲–۳ روز پس از مصرف قابل تشخیص است.
- مو: می‌تواند تا ۹۰ روز پس از مصرف باقی بماند و نشان‌دهنده مصرف طولانی‌مدت باشد.
مدت‌زمان ماندگاری متادون در بدن، بسته به دوز مصرف، دفعات مصرف، وضعیت متابولیسم فرد و سلامت کبد و کلیه‌ها می‌تواند کمی متفاوت باشد.
| نوع آزمایش | مدت‌زمان قابل تشخیص | توضیحات تکمیلی |
|---|---|---|
| ادرار | ۷ تا ۱۰ روز | رایج‌ترین روش تست؛ در مصرف طولانی‌مدت ممکن است مدت بیشتری قابل تشخیص باشد. |
| خون | ۲ تا ۳ روز | زمان تشخیص کوتاه‌تر؛ معمولاً برای موارد پزشکی یا اورژانسی کاربرد دارد. |
| مو | تا ۹۰ روز (۳ ماه) | طولانی‌ترین مدت تشخیص؛ برای بررسی مصرف بلندمدت استفاده میشود، نه مصرف اخیر. |
عوارض مصرف متادون چیست؟
بر اساس گزارش پایگاه ملی اطلاعات زیست‌فناوری ایالات متحده (NCBI)، متادون اگرچه در دسته داروهای مسکن قرار می‌گیرد، اما مصرف مداوم یا نادرست آن می‌تواند منجر به عوارض جسمی و روانی مختلفی شود. این عوارض معمولاً به دوز مصرف، مدت‌زمان استفاده و شرایط بدنی فرد بستگی دارند.
عوارض جسمی مصرف متادون:
- اختلال در تنفس: در دوزهای بالا یا در افراد دارای مشکلات ریوی، متادون می‌تواند باعث کندی یا توقف تنفس شود. این عارضه خطرناک‌ترین پیامد مصرف بیش‌ازحد است و نیاز به مداخله فوری پزشکی دارد.
- خواب‌آلودگی شدید: متادون فعالیت سیستم عصبی مرکزی را کاهش می‌دهد، در نتیجه باعث خواب‌آلودگی، سنگینی سر و کاهش تمرکز میشود. این حالت به‌ویژه در شروع درمان یا پس از افزایش دوز شدیدتر خواهد بود.
- یبوست: متادون مانند سایر داروهای اپیوئیدی حرکت طبیعی روده را کند می‌کند و باعث یبوست مزمن میشود. استفاده از مایعات زیاد و رژیم پرفیبر (میوه‌ها، سبزیجات، غلات کامل و حبوبات) در کنترل این عارضه مؤثر است.
- تهوع: یکی از شایع‌ترین عوارض اولیه متادون است که معمولاً پس از چند روز کاهش می‌یابد. مصرف دارو همراه با غذا یا در دوزهای پایین‌تر می‌تواند شدت حالت تهوع را کم کند.
- کاهش میل جنسی: متادون ممکن است با کاهش سطح تستوسترون در بدن، میل جنسی را در مردان و زنان کاهش دهد. این عارضه معمولاً در مصرف طولانی‌مدت بروز می‌کند.
- تعریق زیاد: فعال‌سازی گیرنده‌های اپیوئیدی در بدن ممکن است باعث افزایش تعریق، به‌ویژه در ناحیه صورت و گردن شود. این حالت معمولاً بی‌خطر اما آزاردهنده است.
- خشکی دهان: کاهش ترشح بزاق یکی از اثرات جانبی متادون است که می‌تواند باعث بوی بد دهان یا افزایش احتمال پوسیدگی دندان شود.
- افزایش وزن: متادون ممکن است با کاهش متابولیسم بدن و افزایش اشتها، منجر به افزایش وزن تدریجی شود.
- اختلال در ضربان قلب: در برخی بیماران، متادون می‌تواند باعث تغییر در ریتم قلب (انسداد مسیرهای عصبی) شود که ممکن است خطرناک باشد.
عوارض روانی مصرف متادون:
- بی‌حوصلگی و افسردگی: استفاده طولانی از متادون ممکن است موجب کاهش سطح دوپامین و سروتونین (هورمون های عصبی موثر در حس شادی و تمرکز) در مغز شود و احساس بیانگیزگی یا افسردگی ایجاد گردد.
- اختلال تمرکز: بر اثر مصرف بلندمدت متادون، تمرکز و قدرت حافظه کوتاه‌مدت فرد کاهش می‌یابد. این اثر معمولاً با کاهش دوز دارو یا روان‌درمانی قابل‌بهبود است.
- وابستگی روانی و اعتیاد: مهم‌ترین عارضه مصرف بلندمدت متادون، وابستگی دارویی است. بدن و ذهن به حضور دارو عادت می‌کنند و قطع ناگهانی آن موجب بروز علائم شدید ترک میشود؛ ازجمله اضطراب، درد عضلانی و بی‌خوابی.
تداخل دارویی متادون با سایر داروها
متادون دارویی بسیار حساس است که متابولیسم و اثر آن می‌تواند با مصرف هم‌زمان برخی داروها تغییر کند. این تداخل‌ها ممکن است باعث کاهش اثر متادون، افزایش خطر مسمومیت یا حتی بروز عوارض خطرناک قلبی و تنفسی شود.
- داروهای آرام‌بخش و خواب‌آور
داروهایی مانند دیازپام، آلپرازولام و کلونازپام اثر آرام‌بخش متادون را چندبرابر می‌کنند. ترکیب این داروها ممکن است باعث کاهش تنفس و بی‌هوشی شود. - داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای و مهارکننده‌های بازجذب سروتونین
متادون با داروهایی مانند آمی‌تریپتیلین، فلوکستین و سرترالین تداخل دارد. مصرف هم‌زمان این اروها با متادون می‌تواند خطر سندروم سروتونین را افزایش دهد. سندرم سروتونین عارضه‌ای خطرناک است که بر اثر تجمع بیش‌ازحد سروتونین در مغز ایجاد میشود و با علائمی مانند بی‌قراری، تب، تعریق، تپش قلب و در موارد شدید، تشنج همراه است. - آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای ضدقارچ
برخی آنتی‌بیوتیک‌ها مثل اریترومایسین و کلاریترومایسین و داروهای ضدقارچ مانند کتوکونازول، سرعت تجزیه متادون در کبد را کاهش می‌دهند و سطح دارو را در خون بالا می‌برند. - داروهای ضدصرع
داروهایی مثل فنی‌توئین، کاربامازپین و فنوباربیتال سرعت تجزیه متادون را در کبد افزایش می‌دهند؛ در نتیجه اثر متادون کاهش پیدا خواهد کرد. - داروهای ضدویروس (به‌ویژه برای HIV)
داروهایی مانند ریفامپیسین و افاویرنز با افزایش سرعت متابولیسم متادون در کبد، غلظت متادون در خون را کاهش می‌دهند و در نتیجه از اثربخشی دارو کم می‌کنند. - داروهای ضدآریتمی قلب
مصرف داروهایی مانند آمیودارون و سوتالول همراه با متادون می‌توانند خطر ایست قلبی را افزایش دهند. - داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs)
داروهایی مانند ایبوپروفن و دیکلوفناک معمولاً تداخل مستقیم با متادون ندارند، اما در مصرف هم‌زمان ممکن است کبد را تحت فشار قرار دهند. در بیماران با زمینه‌ی مشکلات کبدی، متادون باید با احتیاط تجویز شود.
هشدارها و موارد منع مصرف متادون
در شرایط زیر، مصرف متادون باید با احتیاط شدید یا به‌طور کامل منع شود:
- دوران بارداری و شیردهی: متادون می‌تواند از جفت عبور کرده یا وارد شیر مادر شود؛ در نتیجه باعث وابستگی نوزاد به دارو گردد. این موضوع ممکن است پس از تولد موجب بروز علائمی مانند بی‌قراری یا لرزش در نوزاد شود و نیاز به مراقبت پزشکی داشته باشد.
- بیماری‌های قلبی: متادون می‌تواند باعث انسداد مسیرهای عصبی ضربان‌ساز قلب و آریتمی شود. بیماران قلبی باید قبل از شروع مصرف متادون، نوار قلب بگیرند.
- بیماران کبدی یا کلیوی: متادون در کبد تجزیه و از کلیه دفع میشود، به همین دلیل در این بیماران احتمال تجمع دارو و مسمومیت وجود دارد.
- اختلالات تنفسی: متادون با مهار مرکز تنفس در مغز می‌تواند باعث کاهش یا توقف تنفس شود. افراد مبتلا به آسم، COPD یا بیماری مزمن ریوی در معرض خطر بالاتری هستند.
- ترکیب با الکل یا مواد دیگر: ترکیب متادون با الکل یا داروهای بنزودیازپینی مثل دیازپام و کلونازپام اثر سرکوب تنفسی را چندبرابر می‌کند و خطر مرگ دارد.
- سالمندان و افراد ضعیف: در افراد مسن، سرعت متابولیسم دارو کمتر است و متادون مدت طولانی‌تری در بدن باقی می‌ماند، در نتیجه باعث افت فشار، گیجی و از دست دادن تعادل میشود.
- اختلالات روانی و سابقه خودکشی: متادون می‌تواند خلق وخو را تغییر دهد و در بیماران دارای افکار خودکشی یا افسردگی شدید، این افکار و علائم را تشدید کند.
- حساسیت دارویی: در موارد نادر، متادون ممکن است باعث واکنش آلرژیک شدید (آنافیلاکسی) شود که نیازمند مداخله فوری پزشکی است. خارش، تورم صورت یا تنگی نفس پس از اولین مصرف، از جمله علائم آلرژیک شدید هستند.
آیا متادون اعتیادآور است؟
متادون گرچه در ظاهر دارویی درمانی است، اما ماهیت آن شبیه دیگر مواد اپیوئیدی بوده و در صورت مصرف طولانی‌مدت می‌تواند منجر به وابستگی جسمی و روانی شود. این دارو با اثر بر گیرنده‌های اوپیوئیدی مغز باعث مهار درد و ایجاد آرامش میشود، اما مغز به‌مرورزمان به حضور آن عادت می‌کند و برای حفظ عملکرد طبیعی خود، به متادون وابسته می‌ماند.
در نتیجه، قطع ناگهانی دارو باعث بروز علائمی مانند اضطراب، بی‌خوابی، تعریق، لرزش عضلات و بی‌قراری شدید میشود. به همین دلیل، ترک متادون باید همیشه به‌صورت تدریجی و تحت نظر پزشک انجام گیرد.
از سوی دیگر، وابستگی روانی در مصرف‌کنندگان متادون حتی خطرناک‌تر از وابستگی جسمی است. فرد پس از مدتی به احساس ثبات و آرامشی که متادون ایجاد می‌کند خو می‌گیرد و از نبود آن دچار ترس، بی‌قراری یا احساس پوچی میشود.
در این شرایط، بسیاری از بیماران به‌جای رهایی از وابستگی، تنها ماده مصرفی خود را از هروئین یا تریاک به متادون تغییر می‌دهند؛ پدیده‌ای که در علم روان‌پزشکی از آن با عنوان «جایگزینی اعتیاد» یاد میشود.
روش‌های ترک متادون
ترک متادون باید کاملاً تدریجی و تحت‌نظر پزشک انجام شود. مراحل ترک متادون در کلینیک طلوعی دیگر شامل مراحل زیر است:
- کاهش مرحله‌به‌مرحله دوز دارو
- تجویز داروهای کمکی بدون عوارض و خطر وابستگی
- درمان‌های روان‌درمانی و مشاوره فردی
- پایش شبانه‌روزی علائم حیاتی و خلقی بیمار
اگر شما یا یکی از عزیزانتان درگیر اعتیاد به متادون هستید، همین امروز با کلینیک ترک اعتیاد و روان‌پزشکی طلوعی دیگر تماس بگیرید.
جمع‌بندی
متادون دارویی از خانواده اوپیوئیدهاست که با مهار گیرنده‌های درد در مغز، احساس آرامش و تسکین ایجاد می‌کند. این دارو سال‌ها برای ترک مواد افیونی و کنترل دردهای شدید استفاده می‌شد، اما به دلیل نیمه‌عمر طولانی، خطر مسمومیت و وابستگی شدید، در درمان‌های علمی امروزی جایگاه خود را از دست داده است. مصرف نادرست یا ترکیب آن با داروهای آرام‌بخش می‌تواند منجر به عوارض جدی از جمله افت تنفس و بی‌هوشی شود.
در کلینیک ترک اعتیاد و روان‌پزشکی طلوعی دیگر، درمان وابستگی به متادون زیر نظر تیم تخصصی و با استفاده از روش‌های ایمن و علمی انجام میشود تا بیمار بتواند بدون درد و بازگشت، تعادل جسمی و روانی خود را بازیابد.
سؤالات متداول
- مصرف متادون در کنار سیگار یا قهوه خطرناک است؟
خیر، تداخل جدی بین متادون و نیکوتین یا کافئین گزارش نشده، اما مصرف بیش از حد قهوه ممکن است اضطراب ناشی از متادون را تشدید کند. - آیا متادون در آزمایش استخدام یا رانندگی شناسایی میشود؟
بله، متادون در بسیاری از آزمایشهای غربالگری قابلشناسایی است؛ حتی اگر مصرف درمانی باشد. - آیا متادون روی بهبود خلق و خو یا انگیزه تأثیر دارد؟
در ابتدا ممکن است باعث آرامش و ثبات خلقی شود، اما در مصرف طولانی ممکن است به بیانگیزگی و احساس بیتفاوتی منجر گردد.
