آمفتامین چیست؟

آمفتامین نامی است که شاید در نسخه پزشکی یا در اخبار شنیده باشید، اما واقعیت این دارو فراتر از آن چیزی است که اغلب تصور می‌شود. آمفتامین می‌تواند تمرکز را افزایش دهد و خواب را کاهش دهد، اما اگر از مرز درمان عبور کند، تبدیل به یکی از خطرناک‌ترین مواد محرک اعتیادآور می‌شود.

مصرف خودسرانه این دارو، حتی برای «تمرکز بیشتر» یا «کاهش خستگی»، ممکن است در مدت کوتاهی مغز را دچار وابستگی شدید کند. این مقاله، شما را با تمام جنبه‌های این ماده از کاربردهای درمانی تا خطرات و روش‌های ترک آن آشنا می‌کند. اگر شما یا یکی از نزدیکانتان با مصرف آمفتامین درگیر هستید، مطالعهٔ ادامه این مطلب می‌تواند نقطهٔ آغاز بازگشت به زندگی سالم باشد.

داروی آمفتامین چیست؟

آمفتامین یک ماده محرک است؛ یعنی باعث می‌شود مغز و بدن فعالیت بیشتری داشته باشند. وقتی کسی آمفتامین مصرف می‌کند، هوشیاری، انرژی و تمرکز او افزایش پیدا می‌کند و احساس سرخوشی یا نشاط به او دست می‌دهد.

این ماده با تحریک ترشح سه ماده مهم در مغز کار می‌کند:

• دوپامین (Dopamine): ماده‌ای در مغز که احساس لذت و انگیزه ایجاد می‌کند.
• نورآدرنالین (Norepinephrine): ماده‌ای که سطح انرژی و تمرکز را بالا می‌برد.
• سروتونین (Serotonin): ماده‌ای که بر خلق‌وخو و احساس آرامش تأثیر دارد.

از نظر شیمیایی، آمفتامین شباهت زیادی به آدرنالین (هورمون استرس و بیداری) دارد، به همین دلیل باعث بیداری و افزایش انرژی می‌شود.
این ماده اولین‌بار در دهه ۱۹۳۰ میلادی ساخته شد و در جنگ جهانی دوم برای بیدار نگه‌داشتن سربازان استفاده می‌شد. امروزه آمفتامین فقط در شرایط خاص و زیر نظر پزشک کاربرد دارد. اما شکل‌های غیرقانونی آن یکی از خطرناک‌ترین مواد محرک اعتیادآور در جهان به شمار می‌رود و مصرف خودسرانه آن می‌تواند خیلی سریع باعث وابستگی و آسیب‌های جدی شود.

اشکال دارویی آمفتامین

به طور رسمی، آمفتامین فقط به شکل خوراکی (قرص یا کپسول، با رهاسازی فوری یا آهسته) تجویز می‌شود. سایر روش‌های مصرف عمدتاً غیرپزشکی یا سوءمصرفی هستند و با خطرات زیادی همراه‌اند. مدت زمانی که اثر دارو ظاهر می‌شود به روش مصرف وابسته است و ممکن است از چند ثانیه تا چند دقیق متفاوت باشد.

1. شکل خوراکی (قرص یا کپسول)
   آمفتامین به‌صورت قرص یا کپسول با رهاسازی فوری (IR) یا آهسته رهش (XR) در درمان‌های پزشکی استفاده می‌شود. اثر دارو معمولاً حدود ۲۰ تا ۳۰ دقیقه بعد از مصرف شروع می‌شود و به‌تدریج تا ۲ تا ۳ ساعت بعد به اوج می‌رسد. این روش امن‌ترین و کنترل‌شده‌ترین شکل مصرف است و فقط توسط پزشک تجویز می‌شود.
2. تزریق وریدی (IV) – غیرپزشکی و بسیار خطرناک
   در این روش، آمفتامین مستقیماً وارد جریان خون می‌شود و در عرض چند ثانیه به مغز می‌رسد. به همین دلیل احساس سرخوشی (نشاط شدید و ناگهانی) تقریباً فوری است، اما خطر حمله قلبی، سکته و عفونت‌های خونی نیز بسیار بالاست. تزریق یکی از خطرناک‌ترین روش‌های مصرف است و معمولاً در سوءمصرف‌کنندگان دیده می‌شود.
3. تدخینی یا دودی (تبخیر و استنشاق دود)
   وقتی آمفتامین حرارت داده و دود آن استنشاق می‌شود، مواد فعال به‌سرعت از طریق ریه‌ها وارد خون شده و در چند ثانیه به مغز می‌رسند. این روش نیز باعث احساس لذت و انرژی سریع می‌شود، اما چون اثر دارو خیلی زود از بین می‌رود، فرد تمایل پیدا می‌کند مصرف را تکرار کند. همین موضوع وابستگی شدید و آسیب ریوی به دنبال دارد.
4. آئروسل یا اسپری استنشاقی (سابقه تاریخی)
   در دهه ۱۹۳۰ نوعی اسپری بینی به نام Benzedrine وجود داشت که حاوی آمفتامین بود و برای باز کردن مجاری بینی استفاده می‌شد. اما به دلیل سوءمصرف و خطرات قلبی کنار گذاشته شد. امروزه هیچ اسپری یا آئروسل حاوی آمفتامین در بازار دارویی وجود ندارد و این شکل مصرف فقط جنبه تاریخی دارد.
5. شیاف (رکتال)
   در این روش، دارو از طریق مقعد (رکتوم) جذب می‌شود و معمولاً بین ۵ تا ۲۰ دقیقه بعد اثر می‌گذارد. اگرچه برخی سوءمصرف‌کنندگان از این روش برای جذب سریع‌تر استفاده می‌کنند، اما جذب دارو غیرقابل‌پیش‌بینی است و خطر آسیب به بافت‌های داخلی و عفونت بالاست. در پزشکی استفاده از این مسیر برای آمفتامین توصیه نمی‌شود.
6. زیرزبانی
   در روش زیرزبانی، دارو زیر زبان قرار داده می‌شود تا از طریق بافت دهان جذب شود. جذب از این مسیر سریع‌تر از بلع است، اما برای آمفتامین هیچ شکل دارویی رسمی یا ایمن با این روش وجود ندارد. در نتیجه مصرف زیرزبانی معمولاً غیرپزشکی است و می‌تواند باعث تحریک مخاط دهان و جذب غیرقابل‌پیش‌بینی دارو شود.

کاربردهای درست آمفتامین

آمفتامین فقط در شرایط خاص و با تجویز پزشک قابل‌استفاده است. این دارو یک محرک قوی است و اگر درست و کنترل‌شده مصرف شود، می‌تواند در برخی بیماری‌ها به بهبود عملکرد مغز و تمرکز کمک کند. اما اگر بدون نظارت مصرف شود، به‌سرعت باعث وابستگی و آسیب‌های جدی می‌شود. به همین دلیل استفاده از آمفتامین فقط باید زیر نظر پزشک انجام شود و به‌هیچ‌عنوان مصرف خودسرانه آن توصیه نمی‌شود.

در ادامه، کاربردهای اصلی و مجاز آمفتامین را می‌خوانید:

• درمان اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD)
  افرادی که مبتلا به ADHD هستند، معمولاً تمرکز کافی روی کارها ندارند، زود حواسشان پرت می‌شود و بی‌قرارند. آمفتامین با افزایش سطح دوپامین و نورآدرنالین در مغز (مواد شیمیایی که روی تمرکز و کنترل رفتار تأثیر دارند) باعث می‌شود این افراد بهتر تمرکز کنند، آرام‌تر شوند و بتوانند کارهای روزمره را با دقت بیشتری انجام دهند.
• درمان نارکولپسی (Narcolepsy)
  نارکولپسی نوعی بیماری عصبی است که باعث حملات ناگهانی خواب در طول روز می‌شود. این افراد حتی وسط کار یا رانندگی ممکن است ناگهان به خواب بروند. آمفتامین با تحریک سیستم بیداری در مغز اثر می‌گذارد.
  به طور مشخص، این دارو باعث افزایش ترشح دوپامین و نورآدرنالین در بخش‌هایی از مغز می‌شود که وظیفهٔ کنترل هوشیاری و چرخه خواب و بیداری را بر عهده دارند. نتیجه این است که فرد احساس بیداری و تمرکز بیشتری می‌کند و احتمال حملات ناگهانی خواب کاهش می‌یابد.
• کنترل وزن در شرایط خاص
  در موارد بسیار محدود و فقط برای مدت کوتاه، پزشکان ممکن است از آمفتامین برای کنترل اشتها و کاهش وزن استفاده کنند. آمفتامین روی مرکز اشتها در هیپوتالاموس (بخشی از مغز که احساس گرسنگی و سیری را کنترل می‌کند) اثر می‌گذارد. وقتی این بخش تحریک شود، احساس گرسنگی کاهش پیدا می‌کند و فرد میل کمتری به غذاخوردن دارد.
  همچنین با افزایش سطح انرژی و سوخت‌وساز بدن (متابولیسم)، مصرف کالری هم بیشتر می‌شود. به همین دلیل در شرایط خیلی خاص و فقط برای مدت کوتاه ممکن است پزشک از این دارو برای کنترل وزن استفاده کند.

عوارض مصرف آمفتامین

مصرف آمفتامین، حتی زمانی که با تجویز پزشک انجام شود، ممکن است با عوارض قابل‌توجهی همراه باشد و اگر بدون نظارت یا در دوزهای بالا مصرف شود، این خطرها چندبرابر می‌شوند. طبق مقاله منتشر شده در وب‌سایت National Center for Biotechnology Information (NCBI)، آمفتامین با تأثیر مستقیم بر سیستم عصبی مرکزی، تغییراتی در انتقال‌دهنده‌های شیمیایی مغز (به‌ویژه دوپامین و نورآدرنالین) ایجاد می‌کند که در کوتاه‌مدت باعث بیداری و افزایش تمرکز می‌شود، اما در بلندمدت منجر به فرسودگی عصبی و اختلال در عملکرد طبیعی مغز و بدن خواهد شد.

مهم‌ترین عوارض مصرف آمفتامین عبارت‌اند از:

• کاهش اشتها و کاهش وزن ناخواسته
  یکی از شایع‌ترین اثرهای آمفتامین این است که احساس گرسنگی را کم می‌کند. همین باعث می‌شود فرد به طور ناخودآگاه کمتر غذا بخورد و در نتیجه وزنش پایین بیاید. اگر این روند ادامه پیدا کند، ممکن است به سوءتغذیه یا ضعف عمومی بدن منجر شود.
• بی‌خوابی یا اختلال خواب
  چون آمفتامین یک محرک سیستم عصبی است، باعث بیداری و افزایش انرژی می‌شود. اگر این دارو در ساعات پایانی روز مصرف شود، ممکن است فرد برای ساعت‌ها نتواند بخوابد یا خواب سطحی و بی‌کیفیتی داشته باشد. بی‌خوابی مداوم خودش می‌تواند باعث خستگی، اضطراب و تحریک‌پذیری شود.
• افزایش ضربان قلب و فشارخون
  مصرف آمفتامین باعث می‌شود قلب سریع‌تر بزند و فشارخون بالا برود. برای افراد سالم، این حالت ممکن است فقط موقت باشد، اما برای کسانی که بیماری قلبی دارند، می‌تواند بسیار خطرناک باشد و احتمال بروز مشکلاتی مانند حمله قلبی یا سکته را افزایش دهد.
• تغییرات خلق و روان
  آمفتامین روی مواد شیمیایی مغز تأثیر می‌گذارد، به همین دلیل ممکن است باعث احساس اضطراب، تحریک‌پذیری، بی‌قراری یا در برخی موارد توهم و روان‌پریشی (Psychosis: حالتی که فرد ارتباطش با واقعیت را از دست می‌دهد) شود؛ به‌ویژه اگر مصرف طولانی‌مدت یا با دوز بالا باشد.
• آسیب‌های جدی در صورت سوءمصرف
  اگر آمفتامین به‌صورت مداوم و بدون کنترل مصرف شود، خطر آسیب‌های قلبی و عروقی بالا می‌رود. حتی ممکن است باعث مشکلاتی در رگ‌های کوچک بدن شود؛ یکی از این مشکلات سندرم رینود (Raynaud) است که باعث سردی، بی‌حسی یا تغییر رنگ انگشتان در اثر کاهش جریان خون می‌شود.

تداخل دارویی آمفتامین

مصرف آمفتامین همراه با بعضی داروها یا در شرایط خاص پزشکی می‌تواند بسیار خطرناک باشد. این دارو روی سیستم عصبی مرکزی و متابولیسم بدن (فرایند تجزیه دارو در کبد) اثر می‌گذارد و اگر با داروهای خاص ترکیب شود، ممکن است باعث افزایش ناگهانی فشارخون، بی‌قراری، تب یا حتی مسمومیت دارویی شود. در ادامه، مهم‌ترین تداخل‌های شناخته‌شده را با توضیحی ساده مرور می‌کنیم:

تداخل آمفتامین با داروهای ضدافسردگی از نوع MAOI

طبق گزارش Mayo Clinic، مصرف هم‌زمان آمفتامین و MAOI می‌تواند باعث «بحران فشارخون» شود و باید کاملاً پرهیز شود.

اگر کسی در ۱۴ روز گذشته از داروهای گروه مهارکننده مونوآمین اکسیداز (MAOI) مثل فنلزین (Phenelzine) یا ترانیل‌سیپرومین (Tranylcypromine) استفاده کرده باشد، نباید آمفتامین مصرف کند. این ترکیب می‌تواند باعث افزایش ناگهانی فشارخون و ضربان قلب شود و حتی خطر حمله قلبی یا سکته را بالا ببرد.

داروهای MAOI میزان مواد شیمیایی تحریک‌کننده مغز را افزایش می‌دهند، و وقتی با آمفتامین ترکیب شوند، مغز بیش از حد فعال می‌شود.

تداخل آمفتامین با داروهای افزایش‌دهنده سروتونین

از مهم‌ترین خطرات ترکیب آمفتامین با داروهای ضدافسردگی است. برخی داروهای ضدافسردگی مثل فلوکستین (Fluoxetine) و سرترالین (Sertraline) یا داروهای ضد میگرن مانند سوماتریپتان (Sumatriptan) سطح سروتونین را در مغز بالا می‌برند. وقتی آمفتامین همراه آن‌ها مصرف شود، خطر بروز سندروم سروتونین (Serotonin Syndrome) افزایش می‌یابد.

در این حالت مغز بیش از حد تحریک می‌شود و علائمی مثل تب، تعریق زیاد، لرزش بدن و گیجی بروز می‌کند.

تداخل آمفتامین با داروهای مهارکننده متابولیسم در کبد (CYP2D6)

آمفتامین در کبد از طریق مسیر CYP2D6 تجزیه می‌شود. اگر دارویی مثل فلوکستین، پاروکستین، بوپروپیون (Bupropion) یا کینیدین (Quinidine) این مسیر را مسدود کند، سطح آمفتامین در خون افزایش می‌یابد. نتیجه آن می‌تواند اضطراب، بی‌خوابی شدید یا تپش قلب باشد.

مسیر CYP2D6 مثل فیلتر طبیعی بدن برای دفع داروهاست؛ اگر بسته شود، دارو در بدن انباشته می‌شود و اثرش بیش از حد بالا می‌رود.

مصرف آمفتامین در افراد دارای بیماری‌های زمینه‌ای خاص

افرادی که بیماری قلبی، فشارخون بالا یا گلوکوم (افزایش فشار داخل چشم) دارند باید از مصرف آمفتامین خودداری کنند، چون ممکن است وضعیتشان بدتر شود. به گفتهٔ Mayo Clinic، در این بیماران مصرف محرک‌ها می‌تواند باعث نوسانات خطرناک فشارخون و آسیب چشمی شود.

سوء مصرف آمفتامین

وقتی آمفتامین از مسیر تجویزی و تحت نظارت پزشک خارج شود، احتمال تبدیل‌شدن به سوءمصرف (استفاده با اهداف خارج از درمان) به‌صورت چشمگیر بالا می‌رود. طبق بررسی‌های علمی PMC، حتی با چند هفته مصرف منظم در دُزهای بالا، روند وابستگی می‌تواند شروع شود. 

نشانه‌های سوءمصرف آمفتامین شامل موارد زیر است:

• نیاز به دُز بیشتر دارو برای رسیدن به همان اثر قبلی
• بی‌خوابی مداوم یا حالت سرخوشی مصنوعی
• تحریک‌پذیری شدید یا بروز پرخاشگری
• ناتوانی در قطع دارو با اینکه فرد می‌داند عوارض دارد

در این زمان وقتی مصرف آمفتامین قطع می‌شود، مغز که به ترشح مصنوعی مواد شادی‌آور مثل دوپامین عادت کرده، دچار افت ناگهانی می‌شود و فرد احساس خستگی شدید، افسردگی، بی‌حوصلگی و اضطراب می‌کند تا زمانی که بدن دوباره به حالت طبیعی برگردد.

روش‌های ترک اعتیاد به آمفتامین

ترک آمفتامین مانند ترک شیشه به دلیل اثرات شدید این ماده بر مغز و روان، کاری نیست که بتوان آن را به‌تنهایی یا در خانه انجام داد. این فرایند باید تحت نظارت مستقیم پزشک و تیم درمانی انجام شود تا بدن و ذهن فرد به‌صورت ایمن و کنترل‌شده از وابستگی خارج شوند.

درمان علمی معمولاً سه مرحله دارد: در ابتدا سم‌زدایی پزشکی انجام می‌شود تا علائم ترک مانند بی‌خوابی، اضطراب، افسردگی و خستگی کنترل شود. سپس درمان دارویی و روان‌درمانی برای تنظیم دوباره عملکرد مغز و جلوگیری از بازگشت انجام می‌شود. در پایان، مرحله توان‌بخشی و حمایت روانی با جلسات مشاوره و گروه‌درمانی به بیمار کمک می‌کند تا به زندگی عادی برگردد و وابستگی را برای همیشه پشت سر بگذارد.

مجهزترین مرکز ترک اعتیاد تهران یعنی کلینیک ترک اعتیاد طلوعی دیگر از مراکز تخصصی و معتبر درمان وابستگی به مواد محرک مانند آمفتامین است. در این مرکز، با حضور تیمی از پزشکان، روان‌پزشکان و روان‌درمانگران باتجربه، برنامه‌های سم‌زدایی، درمان و بازتوانی به‌صورت اختصاصی برای هر بیمار طراحی می‌شود.

اگر شما یا یکی از عزیزانتان با مصرف آمفتامین درگیر هستید، می‌توانید همین حالا با کلینیک طلوعی دیگر تماس بگیرید و از مشاوره رایگان و محرمانه بهره‌مند شوید.

جمع‌بندی

آمفتامین در اصل دارویی است برای درمان اختلالات خاص مانند بیش‌فعالی (ADHD) و نارکولپسی، اما در صورت مصرف نادرست می‌تواند به‌سرعت به اعتیادی خطرناک و ویرانگر تبدیل شود. این ماده با تحریک بیش از حد مغز، ابتدا حس انرژی و تمرکز ایجاد می‌کند، ولی در ادامه باعث فرسودگی عصبی، اضطراب، اختلال خواب و حتی افسردگی شدید می‌شود.

ترک این وابستگی تنها با درمان علمی و تخصصی امکان‌پذیر است. کلینیک ترک اعتیاد طلوعی دیگر با بهره‌گیری از تیمی حرفه‌ای از روان‌پزشکان، پزشکان سم‌زدایی و روان‌درمانگران، مسیر درمان را از مرحله سم‌زدایی تا بازتوانی کامل با روشی ایمن و علمی همراهی می‌کند. اگر مصرف آمفتامین کنترل شما را در زندگی گرفته، تماس با این کلینیک می‌تواند نخستین قدم شما برای بازگشت به آرامش و سلامت باشد.

سؤالات متداول

1. آیا آمفتامین همیشه اعتیادآور است؟
   خیر. اگر طبق تجویز پزشک و با دوز مشخص مصرف شود، احتمال وابستگی پایین است؛ اما مصرف خودسرانه یا طولانی‌مدت تقریباً همیشه منجر به اعتیاد می‌شود.
2. ترک آمفتامین چقدر طول می‌کشد؟
   بستگی به مدت و میزان مصرف دارد، ولی مرحلهٔ سم‌زدایی معمولاً یک تا دو هفته طول می‌کشد و درمان کامل روانی چند ماه ادامه دارد.
3. آیا آمفتامین همان شیشه است؟
   خیر، اما هر دو از خانوادهٔ محرک‌ها هستند. شیشه (مت‌آمفتامین) نسخهٔ قوی‌تر و بسیار اعتیادآورترِ آمفتامین است.
4. مصرف آمفتامین چه تأثیری روی مغز دارد؟
   این دارو ترشح دوپامین و نورآدرنالین را زیاد می‌کند و احساس تمرکز و انرژی موقت ایجاد می‌کند، اما با مصرف مداوم، مغز توان تنظیم طبیعی این مواد را از دست می‌دهد.
5. آیا امکان ترک آمفتامین بدون بستری وجود دارد؟
   در موارد خفیف، بله؛ اما برای بیشتر بیماران، ترک ایمن نیاز به سم‌زدایی و روان‌درمانی تحت‌نظر تیم تخصصی دارد تا احتمال بازگشت کاهش یابد.