تاریخچه تریاک به دوران بسیار قدیم بر می‌گردد. تریاک قدیمی‌ترین و مشهورترین ماده مخدر جهان و از نخستین داروهایی است که بشر شناخته است.
تریاک از گیاه خشخاش به دست می‌آید. در خط سومری علامت‌هایی برای خشخاش به کار می‌بردند که به معنای «گیاه خوشحال» است. در آثار پیدا شده از کتابخانه آشور بانی پال (قرن هفتم ق م)، از عصاره خشخاش که داروی همه دردها بود، نام برده شده است.
این گیاه حدود ۲۵۰۰ ســال قبل در منطقه مدیترانه کشت می‌شده است. سابقه این گیاه را تا ۵۰۰۰ سال قبل هم گفته‌اند. مصری‌ها کِشت خشخاش را از سومری‌ها آموختند و از طریق آنان به خواص تریاک پی بردند.
بعدها تریاک را از مصر به یونان بردند و به عنوان داروی مسکن و خواب‌آور و ضدافسردگی از آن استفاده کردند. ظاهراً ایرانیان از دوران باستان تریاک را می‌شناخته و از پادزهر بودن آن آگاه بوده‌اند.
عرب‌ها از طریق مصریان با تریاک آشنا شده بودند و در سفرهای طولانی خود، برای رفع خستگی، آن را می‌خوردند و به شترهای خود نیز می‌خوراندند. برای آشنایی بیشتر با تریاک و تاریخچه تریاک در ایران و جهان با کلینیک ترک اعتیاد طلوعی دیگر همراه باشید.
تریاک چیست؟
ریاک قدیمی‌ترین و شناخته شده‌ترین ماده از انواع مواد اعتیادآور است. ماده تریاک یا opium از شیره خشک شده‌ی گل خشخاش به دست می‌آید. شیره تریاک در واقع از خراش بر روی کپسول‌های بذر یا همان میوه گیاه خشخاش جمع‌آوری می‌شود.
خاستگاه اولیهٔ گیاه خشخاش سواحل مدیترانه است و به صورت طبیعی در آنجا می‌روییده. بسیاری از منابع قدیمی نیز خاستگاه تریاک را مصر معرفی کرده‌اند. اما پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد که اسرار به عمل آوردن و مصرف تریاک از شرق اروپا در منطقهٔ بالکان و اطراف دریای سیاه به جنوب و از آنجا به غرب راه یافته است.
تقریباً ۱۲ درصد از ماده تریاک را مرفین، تشکیل می‌دهد که یک ماده ضد درد است. در ادامه از طریق فرایندهای شیمیایی مرفین نیز به هروئین و سایر داروهای ضد درد برای مصارف درمانی و تولید مواد مخدر تبدیل می‌شود.
دو گرم تریاک حاوی ۱۲۰ – ۲۵۰ میلی‌گرم مورفین است، دریافت این مقدار مورفین می‌تواند باعث مرگ شخص شود. تریاک برداشت شده به صورت شیره رنگ قهوه‌ای تیره یا سیاه دارد که در مرحله بعد در قالب خشت‌های کوچک فشرده شده و زیر نور آفتاب خشک می‌شود.
ماده مخدر تریاک به دلیل داشتن مورفین و ساختار شیمیایی شبیه به نوروفین‌ها، با اشغال گیرنده‌های نوروفین باعث تغییر در گیرنده‌های نوروفینی مغز و ایجاد اختلال و کاهش شدت جریان خون در مغز می‌شود. پس از مصرف تریاک با تغییر عملکرد مغز، سرخوشی و احساسات خوشایند در فرد به وجود می‌آید.
پس از مصرف این ماده به طور متوسط تا ۱۰ ساعت نقش تحریک حسی را در بدن فرد دارد و پس از آن کم کم گردش خون درون رگ‌های مغزی به حالت قبلی برمی‌گردد و اثر تریاک تمام می‌شود. تریاک علاوه بر وابستگی جسمانی، وابستگی روانی نیز دارد که به مراتب شدیدتر از وابستگی‌های جسمانی هستند.
مصرف مداوم مرفین باعث افزایش نیاز بدن و وابستگی فیزیکی به این ماده و اعتیاد می‌شود. تریاک از قدیم‌الایام به دلیل خصوصیات ضد درد آن، مورد توجه پزشکان و جراحان بوده است.
تاریخچه تریاک
خشخاش از دستۀ «پاپاور سمنیفروم» (خشخاش خواب‌آور) با گل‌هایی زیبا و لطیف و به رنگ‌های مختلف ازجمله قرمز مخملی است که به صورت وحشی می‌روید.
تاریخچه تریاک بسیار مبهم و پر رمز و راز است. به نظر می‌رسد که محل رویش اولیۀ این گیاه سواحل دریای مدیترانه بوده که به صورت طبیعی در آنجا روییده است.
برخی خشخاش‌های محلی آسیای صغیر را از اجداد این گیاه دانسته‌اند. اگر چه بسیاری از منابع قدیمی خاستگاه تریاک را مصر معرفی کرده‌اند.
اما پژوهش‌های جدید نشان دهنده‌ی این است که اسرار نحوه استفاده از تریاک از شرق اروپا در منطقهٔ بالکان و دریای سیاه به جنوب و از آنجا به غرب راه یافته است.
به هر حال کشت خشخاش برای استفاده غذایی از دانه‌های آن، تخفیف درد، بی‌حسی و مراسم مذهبی حداقل از عصر برنز به این سو ادامه داشته است. سومریان، آشوری‌ها، مصری‌ها، اهالی جزیره کرت، مینوسیان، یونانیان، رومی‌ها، ایرانیان و اعراب هر یک در معرفی این گیاه نقشی داشته‌اند.
در مجموع می‌توان گفت، حدود سال ۳۴۰۰ ق‌م ساحل‌نشینان دجله و فرات تریاک را در زمین‌های بین‌النهرین به عمل آورده و در سنگ‌نبشته‌های آشوری آن را «روغن شیر» می‌خوانده‌اند.
سومری‌ها آن را با نام «ها» و «جل»، به معنای گیاه خوشحال می‌شناختند و ظاهراً مصری‌ها طرز کشت و مصرف خشخاش را از سومری‌ها آموختند.
نمونه‌ای از تریاکی که از مقبرۀ «چا» در مصر به دست آمده است، به سدۀ ۱۵ ق‌م می‌رسد و تریاک شهر «تب» در مصر از شهرت بسزایی برخوردار بوده است.
مصرف تریاک به شیوه سنتی آن تا زمان جنگ داخلی آمریکا ادامه پیدا کرد. اما بعد از آن با استخراج مرفین و قابلیت تزریق آن به مجروحان جنگی، این دارو به مهم‌ترین داروی ضد درد تبدیل شد. مرفین هنوز هم پرمصرف‌ترین دارو برای مجروحان جنگی و مصدومان سوانح است.
تریاک در نقاط مختلف دنیا
پوشیدگی تاریخچه تریاک و این که معلوم نیست این گیاه به طور دقیق از کجا سر برآورده و حالت تخدیرکنندگی آن باعث شده که این ماده در میان مردم صورتی نمادین و رمزآگین داشته باشد و با افسانه‌های چندی دربارۀ چگونگی اکتشاف آن همراه شود. حالت رمزآلودی تریاک باعث شده تا پیوسته در مراسم آیینی – مذهبی همچون دارویی مقدس از آن استفاده شود.
بر اساس شواهد، باستان‌شناسان می‌گویند که تریاک در ۱۵٬۰۰۰ سال پیش نیز کشت می‌شده، اما مشخص نیست که مردمان باستان بر خواص و مزایای دارویی آن آگاهی داشته‌اند یا خیر؟ آنها ممکن است از این محصول به طور سنتی و بدون اطلاع از چگونگی عملکرد آن استفاده کرده باشند.
در امپراتوری روم احتمالاً از تریاک در مراسم مذهبی استفاده می‌کردند، شاید از اثرات این دارو برای نمادین کردن فرایند مرگ و حلول روح در کالبدی دیگر بهره‌برداری کرده باشند. حتی سوابق قدیمی‌تر نشان می‌دهد که مردمان باستان احتمالاً بر این باور بوده‌اند که تریاک می‌تواند شادی‌بخش باشد.
در سدهٔ ۱۳ قبل از میلاد مسیح دوران طلایی تریاک با کشت گسترده آن در تبس پایتخت مصر آغاز شد. در این دوران بود که بازرگانان تریاک را از مصر به کارتاژ، یونان و اروپا می‌بردند.
بعد از آن کشت خشخاش در قبرس پیشرفت قابل ملاحظه‌ای کرد و تریاک که یکی از مهم‌ترین داروهای یونان در آن زمان بود، به دلیل حمله اسکندر به ایران و هند نیز آورده شد.
رومیان هم از طریق یونانیان با این داروی مخدر آشنا شدند. تریاک برای آنها دارویی مذهبی و نشانهٔ خواب و مرگ بود و سومنوس ایزدبانوی خواب یک دسته گیاه خشخاش در دست داشت.
عرب‌ها هم که توسط مصری‌ها با تریاک به عنوان یک داروی مسکن دردها آشنا شده بودند، تولید و تجارت آن را به شکل یک صنعت بزرگ سامان دادند.
با شروع جنگ‌های صلیبی، تریاک دوباره در اروپا محبوب شد. جنگجویان مسیحی به وسیله مسلمانان با تریاک آشنا شده بودند. سربازان ترک که با خوردن تریاک خود را رویین‌تن می‌پنداشتند، افسانه‌ها و داستان‌های خیالی از قدرت جادویی گیاه خشخاش و تریاک و تأثیر شربت سحرآمیز آن رایج کردند.
با ضعف قدرت عرب‌ها، تجارت تریاک به دست ونیزی‌ها افتاد. در این زمان امپراتوران مغول هند نیز به درآمد سرشار این محصول پی بردند و کشت خشخاش را در هند تشویق کردند.
مصرف عادی تریاک در بین مردم آن روزگار، باعث بروز اعتیاد در میان جمعی از مردم و انتقاد گروهی از پژوهشگران از مصرف بی‌رویهٔ تریاک شد.
تریاک در قرن چهارم میلادی به چین هم رسید، اما فقط پس از پایان سده‌های میانه و آغاز سفرهای دریایی دولت‌های اروپایی بود که آنان تجارت پرسود تریاک را دریافتند. مصرف تفریحی تریاک به طور گسترده از سده ۱۵ میلادی در چین آغاز شد.
تاریخچه تریاک در ایران
ظاهراً ایرانیان از دوران باستان گیاه کوکنار (خشخاش) و تریاک را می‌شناخته و از پادزهر بودن آن آگاه بوده‌اند. نوشدارویی که رستم از کیکاووس برای درمان سهراب خواست، احتمالاً شیرۀ خشخاش، یعنی تریاک بوده است.
در اینکه تریاک از چه زمانی به عنوان ماده‌ای مخدر و شادی‌آور استفاده می‌شد، اطلاع دقیق و درستی در دست نیست. بی‌تردید نخستین روش استعمال کوکنار، برخلاف شیوۀ کنونی، خوردن آن به صورت‌ها و با ترکیبات مختلف بوده است.
به روایتی دیگر می‌گویند که عرب‌ها تریاک را به ایران آورده و آن را رواج داده‌اند. چنین می‌نماید که سپاهیان عرب در ابتدا برای رفع خستگی ناشی از سفرهای طولانی و جنگ تریاک می‌خوردند و بعدها به منظور تجارت همیشه آن را همراه خود داشته‌اند.
هرچند که پزشکان ایرانی مانند ابن‌سینا، زکریا رازی و جز آنها از خواص دارویی تریاک و شیرۀ کوکنار به خوبی آگاه بوده‌اند و از آن به عنوان دارو استفاده می‌کردند، گزارشی از خوردن افیون به عنوان ماده‌ای شادی‌آور در این دوران به دست نیامده است.
بعد از آن هم تا دوران صفویان به گونه‌ای بین جنبۀ دارویی و مخدر بودن آن تفاوت قائل بوده‌اند. جوری که هر وقت منظور پادزهر بود، از آن با نام تریاک یا تریاق نام می‌بردند. اما افیون پیوسته شوم و قبیح به شمار می‌آمد. تا آنجا که ناصرخسرو آن را موجب فساد خرد و مولوی مایۀ بدهوشی می‌خواند.
در تاریخچه تریاک در ایران، اولین گزارشی که از مصرف تریاک در دست است، از ابوالفضل بیهقی است. به گفتۀ او با خوردن تریاک سلطان مسعود غزنوی را چنان خواب در ربود که نه تنها فرصت بیرون راندن طغرل سلجوقی را از دست داد، بلکه در اثر این غفلت بساط غزنویان نیز از ایران برچیده شد.
اما در ادامه تاریخچه تریاک در ایران و اینکه کشت آن از چه زمانی شروع شد، می‌توان گفت تا نیمه سدهٔ گذشته هم کشت خشخاش در ایران رواجی نداشت و در نوشته‌های مؤلفان خارجی که در این زمان به ایران آمده‌اند، هیچ اشاره‌ای به تریاک کشیدن نیست. حال آن که از عادت غلیان کشیدن و کشت تنباکو اغلب سخن گفته‌اند.
به طور کلی می‌توان گفت، در دوره قاجار کشت گسترده خشخاش به منظور صادرات در ایران آغاز شد. در این دوران تریاک در صندوق‌های ۱٫۲ شاهمنی (حدود ۶۰۰ کیلویی) صادر می‌شد.
چون در طول مسیر حدود ۵ تا ۱۰ درصد به دلیل از دست دادن رطوبت از وزن آن کم شد وزن آن به یک پیکول چینی می‌رسید. در سال ۱۸۵۹ میلادی ۳۰۰ صندوق، در ۱۸۸۹ میلادی ۱۸۸۶ صندوق تریاک و در سال ۱۹۰۷ حدود ۱۰ هزار صندوق از ایران صادر شد که رشد سریع تولید این محصول را نشان می‌دهد.
شواهد تاریخی حکایت از آن دارد که تریاک در دوره صفوی مصرف عام‌تری یافت. در ابتدا رجال و بزرگان به بهانۀ ایجاد آرامش در مقابل نگرانی‌های حاصل از مسئولیت کارهای بزرگ آن را مصرف می‌کردند.
رفته رفته شاهان صفوی همچون ابزاری برای کسب اطمینان از عدم شورش فرزندانشان آن را به کار گرفتند، و ایشان را از کودکی به خوردن تریاک عادت دادند، تا در فکر دعوی سلطنت نباشند. از این رو، بیشتر شاهان صفوی به خوردن تریاک معتاد بودند.
در نهایت می‌توان گفت تاریخچه تریاک در ایران و رواج پیدا کردن این ماده به عنوان یک مخدر و ماده شادی‌آور به چند عامل مهم تاریخی ربط پیدا می‌کند.
از اولین عوامل رواج تریاک در ایران، حضور مغولان در ایران است. اگر چه شاید به طور مستقیم یکی از عامل‌های رواج افیون در ایران نباشد. دست کم می‌توان آن را در شرایط بد اجتماعی پدید آمده در ایران، عاملی غیرمستقیم در گرایش مردم به تخدیر محسوب کرد.
باز شدن پای اروپاییان به ایران و برقراری مناسبات دوستانه با هند و عثمانی، و ارسال محموله‌های بازرگانی و نیز هدایای ایشان به دربار شاهان صفوی، از دیگر عوامل رواج تریاک در ایران بود.
همچنین جنگ‌های میان دو دولت عثمانی و صفوی و وابستگی شدید سربازان ترک به افیون را می‌توان از عوامل اصلی رواج و شیوع پدیدۀ شوم اعتیاد به افیون در دربار صفوی و مردم آن دوران دانست.
یک پاسخ
شواهد تاریخی حکایت از آن دارد که تریاک در دوره صفوی مصرف عام‌تری یافت. در ابتدا رجال و بزرگان به بهانۀ ایجاد آرامش در مقابل نگرانی‌های حاصل از مسئولیت کارهای بزرگ آن را مصرف می‌کردند.
رفته رفته شاهان صفوی همچون ابزاری برای کسب اطمینان از عدم شورش فرزندانشان آن را به کار گرفتند، و ایشان را از کودکی به خوردن تریاک عادت دادند، تا در فکر دعوی سلطنت نباشند.