قرص ملاتونین چیست؟

خواب سالم یکی از کلیدهای اصلی برای حفظ سلامت جسم و روان است. بااین‌حال، سبک زندگی پر استرس و تغییر ریتم شبانه‌روزی باعث شده بسیاری از افراد برای خوابیدن به داروها یا مکمل‌ها پناه ببرند. یکی از پرمصرف‌ترین این مکمل‌ها ملاتونین است؛ هورمونی طبیعی که در بدن تولید می‌شود و به تنظیم چرخه خواب کمک می‌کند. اما آیا استفاده از قرص ملاتونین همیشه بی‌خطر است؟

چه زمانی مصرف آن به عادت یا حتی سوءمصرف تبدیل می‌شود؟ در این مقاله از ماهیت و اشکال دارویی ملاتونین گرفته تا کاربردها، عوارض، تداخل‌های دارویی و روش‌های ترک وابستگی آن را به طور کامل بررسی می‌کنیم.

قرص ملاتونین چیست؟

قرص ملاتونین یکی از شکل‌های دارویی هورمون ملاتونین است؛ هورمونی که به طور طبیعی در مغز و در غده‌ای کوچک به نام غدهٔ صنوبری ترشح می‌شود. وظیفه اصلی این هورمون تنظیم ساعت بیولوژیک بدن یا چرخهٔ خواب و بیداری است.

ملاتونین مصنوعی که در داروخانه‌ها عرضه می‌شود، از نظر ساختار شیمیایی بسیار شبیه ملاتونین طبیعی بدن است و معمولاً برای کمک به خواب در شرایطی مانند بی‌خوابی، تغییر ساعت خواب یا جت لگ (Jet Lag) مورداستفاده قرار می‌گیرد.

بعد از مصرف، قرص ملاتونین از طریق دستگاه گوارش جذب و وارد جریان خون می‌شود. سپس به مغز رسیده و روی گیرنده‌های اختصاصی ملاتونین (MT1 و MT2) اثر می‌گذارد. این گیرنده‌ها در هستهٔ سوپراکیاسماتیک (SCN) هیپوتالاموس قرار دارند که به‌عنوان «ساعت مرکزی بدن» عمل می‌کند.

فعال‌سازی گیرنده MT1 باعث می‌شود فرد سریع‌تر به خواب برود، درحالی‌که گیرنده MT2 بیشتر مسئول تنظیم چرخهٔ شبانه‌روزی و هماهنگ‌کردن ساعت بیولوژیک بدن است. از نظر دارویی، قرص‌های معمولی ملاتونین (Immediate Release) سریع جذب می‌شوند و اثرشان کوتاه‌مدت است، اما نوع آهسته رهش (Sustained Release) ملاتونین را به‌تدریج در بدن آزاد می‌کند و خواب پایدارتر و طولانی‌تری ایجاد می‌شود. نیمه‌عمر ملاتونین خوراکی معمولاً کوتاه است (حدود ۲۰ تا ۶۰ دقیقه)، ولی در برخی داروهای خاص مانند سیرکادین (Circadin) می‌تواند تا ۴ ساعت هم ادامه داشته باشد.

اشکال دارویی ملاتونین

ملاتونین در شکل‌های مختلف دارویی عرضه می‌شود تا بسته به شرایط، نیاز افراد مختلف را برطرف کند. بعضی از آن‌ها برای شروع سریع خواب طراحی شده‌اند و خیلی زود اثر می‌گذارند، درحالی‌که بعضی دیگر به طور آهسته و تدریجی آزاد می‌شوند تا خواب طولانی‌تر و عمیق‌تری ایجاد کنند. حتی برخی محصولات ترکیبی هستند که هم شروع خواب را آسان می‌کنند و هم تا صبح اثرشان باقی می‌ماند.
در ادامه رایج‌ترین اشکال دارویی ملاتونین را معرفی می‌کنیم:

 قرص یا کپسول ملاتونین

• آزادسازی سریع (Immediate Release): خیلی سریع جذب می‌شود و کمک می‌کند فرد راحت‌تر بخوابد، اما اثر آن کوتاه است و ممکن است نیمه‌های شب‌بیداری رخ دهد.
• آهسته رهش (Extended / Sustained Release): ملاتونین را طی چند ساعت به‌آرامی آزاد می‌کند، بنابراین خواب پایدارتر و طولانی‌تری ایجاد می‌شود. (نمونه: داروی سیرکادین)
• ترکیبی (Immediate + Extended Release): بخشی از دارو سریع و بخش دیگر آهسته آزاد می‌شود؛ هم کمک می‌کند زودتر بخوابید و هم باعث می‌شود خواب تا صبح ادامه داشته باشد.

قرص یا اسپری زیرزبانی ملاتونین

این نوع برای جذب سریع‌تر طراحی شده است. قرص زیر زبان قرار می‌گیرد و دارو مستقیماً از طریق بافت‌های دهان وارد خون می‌شود. به همین دلیل اثرش خیلی زودتر از قرص‌های خوراکی شروع می‌شود چون بخشی از مسیر کبدی (که داروها رو کند می‌کند) دور زده می‌شود و برای افرادی که نیاز به خواب فوری دارند مفید است.

فرم‌های مایع یا شربت داروی ملاتونین

ملاتونین به شکل شربت یا قطره هم وجود دارد و بیشتر برای افرادی استفاده می‌شود که بلع قرص برایشان سخت است، مانند کودکان یا سالمندان. این فرم‌ها معمولاً مصرف راحت‌تری دارند و دوز آن‌ها هم قابل‌تنظیم‌تر است.

کاربرد درست ملاتونین

مصرف ملاتونین باید فقط در شرایط خاص و زیر نظر پزشک انجام شود. این دارو یک خواب‌آور قوی مثل داروهای آرام‌بخش (بنزودیازپین‌ها) نیست، بلکه بیشتر به بدن کمک می‌کند تا چرخه طبیعی خواب و بیداری خودش را دوباره تنظیم کند.

از مهم‌ترین کاربردهای درست ملاتونین می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• جت لگ (Jet Lag): وقتی بعد از یک پرواز طولانی با تغییر ساعت روز و شب زیاد مواجه می‌شوید و خوابتان به هم می‌ریزد، ملاتونین می‌تواند به بدن کمک کند سریع‌تر با ساعت محلی جدید هماهنگ شود.
• کار کردن در شیفت شب: افرادی که شب‌ها کار می‌کنند یا ساعات کاری متغیر دارند، معمولاً دچار اختلال خواب می‌شوند. مصرف ملاتونین در زمان مناسب می‌تواند باعث شود خواب راحت‌تری داشته باشند.
• کودکان با اختلالات عصبی مثل اوتیسم یا ADHD: تحقیقات نشان داده مصرف ملاتونین (با تجویز پزشک) در این کودکان به کوتاه‌تر شدن زمان به خواب‌رفتن و داشتن خواب عمیق‌تر کمک می‌کند.
• بهبود خواب در سالمندان: با بالارفتن سن، میزان تولید ملاتونین در بدن کمتر می‌شود. در این شرایط، مصرف دوز کم ملاتونین می‌تواند به بهبود کیفیت خواب کمک کند، البته حتماً باید با نظر پزشک باشد.

عوارض مصرف ملاتونین

به‌طورکلی، مصرف کوتاه‌مدت ملاتونین در دوزهای پایین برای بیشتر افراد بی‌خطر در نظر گرفته می‌شود. اما اگر این دارو به مدت طولانی یا در دوزهای بالاتر از حد توصیه‌شده مصرف شود، می‌تواند باعث بروز عوارض جانبی شود.

شدت این عوارض در افراد مختلف متفاوت است؛ بعضی‌ها تنها نشانه‌های خفیفی مثل خواب‌آلودگی دارند، درحالی‌که برخی دیگر ممکن است مشکلات جدی‌تری مثل تغییر در فشارخون یا اختلالات خلقی را تجربه کنند. به همین دلیل، مصرف ملاتونین باید حتماً زیر نظر پزشک باشد.

1. سردرد و سرگیجه
   یکی از شایع‌ترین عوارض مصرف ملاتونین، سردرد و احساس گیجی است. برخی افراد پس از مصرف این دارو دچار فشار در سر یا سبک‌سری می‌شوند که معمولاً خفیف است، اما در صورت مصرف طولانی‌مدت می‌تواند آزاردهنده شود.
2. حالت تهوع و مشکلات گوارشی
   برخی مصرف‌کنندگان ملاتونین از مشکلاتی مثل تهوع، دل‌درد یا احساس سنگینی در معده شکایت دارند. این عارضه معمولاً گذراست، اما در دوزهای بالاتر شدت بیشتری پیدا می‌کند و ممکن است باعث بی‌میلی به غذا شود.
3. خواب‌آلودگی در طول روز
   ملاتونین به طور طبیعی برای خواب شبانه مصرف می‌شود، اما در بعضی افراد اثر آن تا روز بعد باقی می‌ماند. نتیجه این موضوع، احساس خستگی، کسلی یا خواب‌آلودگی در ساعات کاری و روزانه است.
4. تغییرات خلقی (اضطراب یا افسردگی خفیف)
   مطالعات نشان داده‌اند که مصرف طولانی‌مدت ملاتونین می‌تواند در برخی افراد با تغییرات جزئی خلق همراه باشد. ممکن است فرد احساس اضطراب یا بی‌حوصلگی بیشتری داشته باشد یا حتی دچار علائم خفیف افسردگی شود.
5. اختلال در فشارخون و سیستم قلبی عروقی
   شواهد علمی نشان می‌دهد که ملاتونین می‌تواند بر فشارخون تأثیر بگذارد. در بعضی بیماران قلبی یا کسانی که داروهای فشارخون مصرف می‌کنند، این تغییرات می‌تواند خطرناک باشد و حتماً باید تحت‌نظر پزشک بررسی شود.
6. کابوس یا رؤیابینی زیاد
   ملاتونین در برخی افراد باعث خواب‌های واضح‌تر و گاهی کابوس می‌شود. این اثر برای بعضی‌ها ناخوشایند است و ممکن است کیفیت خواب را به‌جای بهبود، کاهش دهد.
7. اختلال در یادگیری یا حافظه
   در برخی مطالعات آزمایشگاهی روی حیوانات، دیده شده که مصرف طولانی‌مدت ملاتونین می‌تواند روی فرایند یادگیری و حافظه اثر منفی داشته باشد. البته این یافته‌ها در انسان هنوز قطعی نیست، اما به‌عنوان یک هشدار علمی مطرح می‌شود.

تداخل‌های دارویی ملاتونین و دلایل آن‌ها

ملاتونین در نگاه اول یک مکمل بی‌خطر به نظر می‌رسد، اما واقعیت این است که مثل هر داروی دیگری می‌تواند با برخی داروها تداخل داشته باشد. این تداخل‌ها ممکن است باعث تقویت بیش از حد اثر ملاتونین، کاهش اثر آن یا افزایش عوارض جانبی شوند.

دلیل اصلی بیشتر این تداخل‌ها به نحوه متابولیسم (سوخت‌وساز دارو در کبد) و یا اثرهای همپوشان داروها روی بدن برمی‌گردد ؛ اما لازم است تأکید کنیم که شواهد کامل و قطعی برای همه تداخل‌ها موجود نیست؛ در بسیاری از موارد، بر پایه مطالعات محدود، گزارش موردی یا نظریه‌های فارماکولوژیک است. در ادامه مهم‌ترین داروهایی که با ملاتونین تداخل دارند و دلیل آن‌ها را مرور می‌کنیم:

1. وارفارین و داروهای ضدانعقاد خون
   مصرف ملاتونین همراه با داروهایی مثل وارفارین می‌تواند احتمال خونریزی را افزایش دهد. در گزارش‌های پزشکی دیده شده که هم‌زمانی این دو دارو باعث تغییر در آزمایش‌های انعقادی (مثل INR) شده است و ملاتونین احتمالاً مسیرهای انعقاد خون را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و اثر ضدانعقادی وارفارین را قوی‌تر می‌کند.
2. داروهای آرام‌بخش و خواب‌آور
   اگر ملاتونین همراه با داروهایی مصرف شود که خودشان اثر خواب‌آوری دارند (مثل برخی داروهای ضداضطراب، آرام‌بخش‌ها یا حتی آنتی‌هیستامین‌ها)، خواب‌آلودگی و کسلی بیش از حد ایجاد می‌شود.
3. فلووکسامین (داروی ضدافسردگی)
   فلووکسامین یکی از داروهای مهارکننده آنزیم کبدی CYP1A2 است. مصرف هم‌زمان آن با ملاتونین باعث می‌شود سطح ملاتونین در خون چندین برابر افزایش یابد و عوارض جانبی آن شدیدتر شود.
   آنزیم CYP1A2 مسئول تجزیه ملاتونین در کبد است. وقتی این آنزیم مهار شود، ملاتونین به‌خوبی تجزیه نمی‌شود و در بدن تجمع پیدا می‌کند.
4. داروهای القاکننده CYP1A2 (مثل کاربامازپین یا ریفامپیسین)
   این دسته داروها برعکس مورد قبلی عمل می‌کنند؛ یعنی فعالیت آنزیم‌های کبدی را بالا می‌برند. در نتیجه ملاتونین خیلی سریع‌تر تجزیه و دفع می‌شود و باعث می‌شود دیگر کارایی کافی برای بهبود خواب نداشته باشد.
5. اسپری‌های بینی یا داروهای استنشاقی حاوی نیکوتین (و حتی سیگار کشیدن)
   نیکوتین می‌تواند متابولیسم ملاتونین را تسریع کند. مصرف سیگار یا داروهای حاوی نیکوتین هم‌زمان با ملاتونین ممکن است اثر این دارو را کمتر کند. نیکوتین هم یکی از موادی است که آنزیم CYP1A2 را فعال‌تر می‌کند و باعث کاهش سطح ملاتونین در خون می‌شود.

سوء‌مصرف ملاتونین چه زمانی اتفاق می‌افتد؟

برخلاف داروهای مخدر یا آرام‌بخش‌های قوی، ملاتونین باعث اعتیاد جسمی نمی‌شود و بدن به آن وابسته نمی‌گردد. اما برخی تحقیقات نشان داده‌اند که مصرف طولانی و بی‌رویه این دارو می‌تواند منجر به‌نوعی وابستگی روانی شود؛ یعنی فرد به طور ذهنی احساس می‌کند بدون ملاتونین نمی‌تواند بخوابد، حتی اگر بدنش به آن نیازی نداشته باشد.

عواملی که می‌توانند این وابستگی روانی و سوءمصرف را ایجاد کنند عبارت‌اند از:

• مصرف طولانی‌مدت بدون نظر پزشک: وقتی فرد برای ماه‌ها یا سال‌ها به طور مداوم ملاتونین بخورد، ذهن او عادت می‌کند که خواب فقط با این دارو ممکن است.
• افزایش خودسرانه دوز: برخی افراد برای رسیدن به اثر بیشتر، دوز مصرفی را بالا می‌برند. این کار باعث می‌شود تصور کنند که بدون دوز بالاتر قادر به خوابیدن نیستند.
• اضطراب از نخوابیدن بدون دارو: بعضی افراد اگر ملاتونین در دسترس نداشته باشند، دچار استرس و نگرانی می‌شوند و همین اضطراب خودش مانع خواب طبیعی می‌شود.
• مصرف در شرایط غیرضروری: استفاده مداوم از ملاتونین برای مشکلاتی که با تغییر سبک زندگی یا کاهش استرس هم برطرف می‌شوند، می‌تواند مصرف آن را به یک عادت روانی و غیرضروری تبدیل کند.

  مقاله پیشنهادی: آیا قرص ملاتونین اعتیادآور است؟

روش‌های ترک اعتیاد به ملاتونین

ازآنجاکه وابستگی به ملاتونین بیشتر جنبه روانی دارد تا جسمی، ترک آن معمولاً با تغییر سبک زندگی و حمایت روانی امکان‌پذیر است. بهترین روش، کاهش تدریجی دوز به‌جای قطع ناگهانی است تا ذهن و بدن به‌تدریج خود را با شرایط جدید وفق دهند.

در کنار این روش، اصلاح بهداشت خواب مانند داشتن برنامه خواب منظم، دوری از تلفن همراه و نور آبی قبل از خواب، و استفاده از تکنیک‌های آرام‌سازی (مثل مدیتیشن یا تنفس عمیق) بسیار مؤثر است. همچنین درمان‌های روان‌شناختی مانند CBT-I (رفتاردرمانی شناختی برای بی‌خوابی) می‌تواند به افراد کمک کند که بدون تکیه بر دارو، خواب طبیعی خود را دوباره بازیابند.

مرکز ترک قرص خواب طلوعی دیگر با داشتن تیمی از متخصصان روان‌پزشکی و روان‌شناسی، خدمات تخصصی برای ترک وابستگی‌های دارویی از جمله ملاتونین ارائه می‌دهد. در این مرکز، برنامه درمانی متناسب با شرایط هر فرد طراحی می‌شود تا هم نگرانی‌های روانی مدیریت شود و هم عادات سالم جایگزین وابستگی به دارو گردد.

اگر شما یا یکی از عزیزانتان با مشکل وابستگی به ملاتونین مواجه هستید، می‌توانید همین امروز با کلینیک ترک اعتیاد طلوعی دیگر تماس بگیرید و از مشاوره اولیه رایگان استفاده کنید. این تماس می‌تواند اولین گام شما برای بازگشت به خوابی آرام و بدون وابستگی باشد.

جمع‌بندی

ملاتونین یک هورمون طبیعی و مکمل دارویی است که می‌تواند در شرایط خاص مانند جت لگ، کار شیفتی یا کاهش کیفیت خواب در سالمندان مفید باشد. بااین‌حال، مصرف خودسرانه و طولانی‌مدت آن می‌تواند زمینه‌ساز عوارض و وابستگی روانی شود.

آگاهی از اشکال دارویی، کاربرد صحیح، عوارض احتمالی و تداخل‌ها برای استفاده ایمن ضروری است. اگر احساس می‌کنید برای خواب به ملاتونین وابسته شده‌اید، بهترین کار مراجعه به متخصص است تا مسیر ترک اصولی و جایگزین‌های سالم برایتان طراحی شود. بهترین مرکز ترک اعتیاد تهران یعنی کلینیک ترک اعتیاد طلوعی دیگر با بهره‌گیری از متخصصان باتجربه، آماده ارائه مشاوره و درمان اختصاصی برای ترک وابستگی‌های دارویی از جمله ملاتونین است.

سؤالات متداول

1. آیا ملاتونین اعتیادآور است؟
   خیر، ملاتونین وابستگی جسمی مثل مواد مخدر ایجاد نمی‌کند، اما مصرف طولانی و بی‌رویه آن می‌تواند به وابستگی روانی منجر شود.
2. چه مدت می‌توان ملاتونین مصرف کرد؟
   مصرف کوتاه‌مدت (چند هفته) عموماً بی‌خطر است، اما مصرف بیش از یک ماه بدون نظر پزشک توصیه نمی‌شود.
3. بهترین زمان مصرف ملاتونین چه ساعتی است؟
   به طور معمول، ۳۰ تا ۶۰ دقیقه قبل از خواب مصرف می‌شود تا بدن فرصت جذب و اثرگذاری دارو را داشته باشد.