تاریخچه نوروفیدبک در سال‌های ۱۹۶۰ شروع شده است. در این سال‌ها دانشمندان بر اساس اصول علمی روان شناختی و فیزیولوژیکی، کشف کردند که اگر افراد به دستگاه کنترل متصل شوند، می‌توانند یاد بگیرند که روی امواج مغز و ضربان قلب خود تأثیر بگذارند.
مطالعات بعدی نشان داد که سایر عملکردهای بیولوژیکی را نیز می‌توان به همین روش کنترل کرد و پیشرفت‌های تکنولوژی کامپیوتر، باعث افزایش استفاده از بیوفیدبک شد.
توسط این دستگاه و با قراردادن حسگرها بر روی سر بیمار، از طریق آنها اطلاعاتی از چگونگی عملکرد مغزی وی و به ویژه، نابهنجاری‌هایی که ممکن است در مغز و امواج مغزی وجود داشته باشد، دریافت می‌شود.
بر اساس اطلاعات دریافتی، یک سری محرک‌های دیداری و شنیداری به بیمار ارائه می‌شود و بیمار با تمرکز بر روی این محرک‌های ذکر شده، عملکرد مغز خود را تغییر می‌دهد.
در ادامه مطلب برای آشنایی بیشتر با دستگاه نوروفیدبک و نحوه عملکرد آن می‌توانید با کلینیک ترک اعتیاد طلوعی دیگر همراه باشید.
نوروفیدبک چیست؟
بازخورد عصبی یا نوروفیدبک یا به انگلیسی Neurofeedback که آن را به اختصار NFB می‌نامند. این عبارت از دو کلمه نورون (Neuron) و فیدبک (feedback) مشتق شده است.
نورون‌ها سلول‌های تخصصی هستند که در قسمت مغز و سیستم عصبی بدن فعالیت می‌کنند. این سلول‌های عصبی وظیفه‌ی ارسال و دریافت پیام را در مغز و سیستم عصبی سراسری بدن به عهده دارند.
کلمه فیدبک هم همان‌طور که می‌دانید، در زبان فارسی به معنای بازخورد است. در نتیجه نوروفیدبک به معنی بازخوردهای عصبی است که در واقع این دستگاه امواج مغزی را گرفته و یک سری بازخورد و اطلاعات درباره مغز به ما می‌دهد.
نوروفیدبک نوعی روش درمانی جدید و مؤثر است. اغلب افرادی که تحت درمان با روش نوروفیدبک قرار می‌گیرند، درگیر اختلالات روانپزشکی هستند.
دستگاه نوروفیدبک در رده پیشرفته‌ترین دستگاه‌های پزشکی نوین قرار دارد. روش درمانی نوروفیدبک یکی از جدیدترین روش‌های درمان بیماری‌ها، افزایش قدرت ذهن، تمرکز و مهارت‌ها است .این دستگاه‌ها همچنین در موارد دیگری مانند تحقیق و پژوهش، نقشه برداری مغز و… کاربرد دارد.
در واقع همه ما می‌دانیم که مسئول انجام تمام کارهایی که انجام می‌دهیم و همچنین تمام احساساتی است که در خود حس می‌کنیم، مغز ما است.
در حالی که مغز اکثر افراد دارای عملکرد طبیعی است، اما متأسفانه افرادی هستند که عدم تعادل فعالیت‌های مغزی آنان باعث بروز مشکلات و یا بحران‌های مزمن در آنان می‌شود. اینجاست که روش درمانی نوروفیدبک می‌تواند به آنها کمک کند.
برای اینکه ببینیم دستگاه نوروفیدبک چگونه عمل می‌کند و به درمان بیماری‌ها می‌پردازد، بیایید در ادامه مختصری با نحوه عملکرد مغز آشنایی پیدا کنیم.
مغز دارای میلیاردها سلول نورون است که این سلول‌ها به وسیله پدیده الکتروشیمیایی با هم ارتباط برقرار می‌کنند. این سلول‌های عصبی وظیفه‌ی نقل و انتقال پیام را داخل مغز و از مغز به سایر اندام‌های بدن به عهده دارند.
در نهایت فعالیت الکتروشیمیایی این سلول‌های پستچی که در جهت نقل و انتقال پیام رخ می‌دهد، امواج مغزی را تولید می‌کند. به علت فعالیت سیستم حسی، حرکتی و شناختی ما انواع امواج مغزی به صورت مدام در حال تولید شدن است. ممکن است در یک بخش از مغز هم‌زمان تعداد زیادی جریان الکتریکی در حال شکل گیری باشد.
این امواج مغزی را می‌توان توسط دستگاه الکتروانسفالوگرافی یا امپلیافایرهای زیستی ثبت کرد. تفاوت انواع امواج مغزی که توسط دستگاه‌ها ثبت می‌شود، در تعداد تولید آن فرکانس در هر ثانیه است.
مثلاً بسیاری از فرکانس‌ها هستند که کمتر از یکبار در ثانیه تکرار می‌شوند و یا فرکانس‌های که تکرار آن به بیش از ۱۰۰ بار در ثانیه نیز می‌رسد. امواج مغزی را بر اساس فرکانس آنها نام گذاری می‌کنند که به ترتیب عبارت‌اند از: دلتا، تتا، آلفا، بتا، SMR و گاما.
بیوفیدبک چیست؟
نوروفیدبک یا همان بازخورد عصبی زیر مجموعه و در واقع شکل خاصی از بیوفیدبک است. بیوفیدبک یا Biofeedback یا بازخورد زیستی، روشی است که دستگاه به دریافت و ثبت علائم زیستی بدن می‌پردازد و توسط آن به شما می‌آموزد چگونه عملکردهای بدن مانند ضربان قلب را با کمک ذهن کنترل کنید.
بیوفیدبک یک روش درمانی نوین در پزشکی است. این روش در واقع عنوان تعدادی از شیوه‌های درمانی را در بر می‌گیرد که به فرد قدرت استفاده از ذهن برای کنترل بدن را می‌دهد. این متد درمانی یک روش تکمیل کننده و یا حتی جایگزین برای دارو درمانی است.
بیوفیدبک در این روش به ثبت سیگنال‌های بیولوژیک مانند تنفس، فشار خون، تعریق، انقباضات عضلانی، ضربان قلب، امواج مغزی و… می‌پردازد و به این وسیله سعی بر این دارد تا ما بتوانیم بر فعالیت‌های غیرارادی بدن خود، کنترل پیدا کنیم.
مثلاً با آرام کردن برخی ماهیچه‌ها به تدریج، تنش را در خود کاهش دهیم. از این مزیت به منظور درمان اختلالات استفاده می‌کنند.
دستگاه نوروفیدبک چیست؟
دستگاه‌های نوروفیدبک هم با همین روش برای مغز عمل می‌کنند و برای نظارت، اندازه گیری و آموزش امواج مغزی طراحی شده‌اند. یعنی به‌وسیله ثبت امواج الکتریکی مغز، یک سری اطلاعات درباره مشکلات، نواقص و مدل و آرایش امواج مغزی به دست می‌آورند.
سپس با دادن اطلاعات به درمانگر و شخص، به برطرف کردن مشکلات مغزی و یا تقویت آن می‌پردازد و به نوعی خود تنظیمی را به فرد آموزش دهد.
نکته جذاب این روش درمانی اینجاست که نوروفیدبک در واقع آموزش دادن مغز توسط خود مغز است. اما دستگاه‌های نوروفیدبک چطور این کار را می‌کنند؟
مغز، دنیای امواج است. فعال یا غیر فعال بودن هر یک از انواع امواج مغزی در شرایط و حالات مختلف می‌تواند خوب یا دردسر ساز باشد. همان‌طور که در بالا گفتیم امواج مغزی انواع مختلفی مانند آلفا، بتا، تتا و… دارد.
هر کدام از آنها در شرایط و حالات مختلف ایجاد می‌شود. این امواج مغزی باید دارای یک الگو، نظم و هماهنگی خوب و مناسبی باشند تا ما دچار دردسر نشویم.
نبودن هماهنگی و تناسب بین امواج مغزی مانند این است که ارکستر سمفونیکی در حال اجرا نوازنده‌هایش با یکدیگر هماهنگی ندارد و صدای نهایی‌ای که به گوش می‌رسد، ناخوشایند و آزاردهنده است؛ نبودن هماهنگی در میان امواج مغزی هم نتیجهٔ مشابهی را دارد.
به عنوان مثال پژوهش‌های زیادی نشان داده مغز افرادی که دچار افسردگی هستند، امواج بتا در نیمکره راست بیش از اندازه فعالیت دارند و در نیمکره چپ نیز امواج آلفا فعالیت بیش از حد دارد، بنابراین برای مقابله با افسردگی در این فرد می‌توان با استفاده از روش نوروفیدبک امواج بتا در نیمکره راست را کاهش داد یا امواج آلفای نیمکره چپ را سرکوب نمود.
مناسب یا نامناسب بودن کارکرد مغز ما، باعث طبیعی یا غیر طبیعی بودن امواج مغزی تولید شده خواهد شد. بعضی عقیده دارند اختلالات مختلف روانی در حقیقت به‌خاطر کارکرد نامناسب بخش‌های مختلف مغز است.
این موضوع باعث تولید الگوی نادرست امواج مغزی می‌شود. در نتیجه مغز انسان هم مانند هر سیستم پیچیده دیگری نیاز به تنظیم و رفع نواقص دارد. نکته جالب این است که مغز این توانایی را دارد که خود را تنظیم و کارکردش را بهینه کند. تنها کافی است که از وضعیت خود آگاهی پیدا کند.
دستگاه نوروفیدبک با اطلاعاتی که از امواج مغزی به ما می‌دهد، به مغز کمک می‌کند تا وضعیت خود را شناخته و اشکالات و ناهنجاری‌های موجود در امواج مغزی خود را رفع کند. در واقع نوروفیدبک، برای مغز ما مانند یک آینه عمل می‌کند و امواج مغزی و عملکردهای فیزیولوژیک مغز را مانند یک آینه پیشرفته به ما نشان می‌دهد.
این آینه به ما کمک می‌کند تا از آن چه در مغز ما در حال رخ دادن است آگاه شویم. در این روش با انعکاس و نشان دادن این که مغز “الان و در این لحظه، در چه وضعیتی به سر می‌برد”. این افزایش آگاهی نسبت به وضعیت امواج مغزی باعث می‌شود، فرد بتواند کنترل بیشتری بر روی این امواج داشته باشد.
نحوه عملکرد نوروفیدبک
خلاصه بعد از این که از مشکلات و ضعف‌های مغز خود آگاه شدیم، ببینیم که قرار است نوروفیدبک چگونه آنها را بر طرف کند؟
افزایش یا کاهش بیش از اندازه امواج مغزی یا گسترش و تسلط نامتعارف هر یک از آنها در بخش‌های متفاوت مغز با حالت‌های نابهنجار عاطفی و شناختی انسان به طور ناخودآگاه ارتباطی تنگاتنگ دارد.
تا مدت‌ها انسان فکر می‌کرد، کنترل این امواج ناخودآگاه به صورت اختیاری غیر ممکن است. اما امروزه فهمیده‌اند که این طور نیست.
هر چند کنترل و مسیردهی امواج و سیگنال‌های مغز به صورت عادی کار بسیار سخت و دشوار و در بسیاری از مواقع غیر قابل انجام است. اما نوروفیدبک دستگاهی است که امکان کنترل کردن و مسیر دهی امواج و سیگنال‌های مغزی را برای ما فراهم می‌کند.
نوروفیدبک گونه‌ای از خود تنظیمی مغز انسان است که با آگاه کردن فرد از جزئیات عملکرد ناخودآگاه، امکان کنترل عملکرد ناخودآگاه را برای شخص فراهم می‌کند. در واقع با دستگاه نوروفیدبک می‌توانید امواج ناخودآگاه مغز را به طور خودآگاه کنترل و هدایت کنید.
برای استفاده از دستگاه نوروفیدبک، ابتدا شخص روی صندلی مخصوص و راحتی نشسته و سنسورهای که حسگر (الکترود) نامیده می‌شوند، بر روی نقاط مشخصی از سر او قرار می‌گیرند.
این سنسورها، فعالیت الکتریکی سلول‌های مغز را ثبت و در قالب امواج مغزی به شکل‌های مختلف نظیر نمودارهای رنگی، یا در اغلب موارد به شکل شبیه‌سازی شده در قالب یک بازی کامپیوتری یا فیلم ویدئویی به او نشان می‌دهند.
از شخص خواسته می‌شود تا کاملاً آرام باشد و به صفحه کامپیوتری که جلویش قرار دارد نگاه کند و بعد سعی کند، برای مثال پخش یک فیلم یا هدایت یک بازی کامپیوتری را بدون استفاده از دست و تنها با امواج مغزی انجام دهد.
به این شکل، او با دیدن پیشرفت یا توقف بازی، گرفتن پاداش یا از دست دادن امتیاز و یا تغییراتی که در صدا یا پخش فیلم به وجود می‌آید، از شرایط مطلوب یا نامطلوب امواج مغزی خود آگاه می‌شود و سعی می‌کند تا با هدایت بازی یا فیلم، وضعیت تولید امواج مغزی خود را اصلاح کند.
در این روش دستگاه الگوهای امواج مغزی شما را پردازش می‌کند و در صورتی که این الگوها مناسب باشد، شما در بازی به جلو می‌روید و در غیر این صورت شکست می‌خورید. به این ترتیب شما یاد خواهید گرفت که مثلاً در شرایط اضطراب چگونه می‌توانید مغز خود را طوری تنظیم کنید که آرامش جایگزین اضطراب شود.
مثلاً اگر قرار است در یک بیمار مضطرب موج آلفا (موج آرامش بخش) را افزایش دهیم، بازی در صورتی پیش می‌رود که موج آلفا از یک حد مشخصی بیشتر شود.
این که چه امواجی در مغز افزایش و چه امواجی کاهش یابند، کاملاً بستگی به مشکل هر فرد دارد و درمانگر آن را در طول جلسه تنظیم می‌نماید.
از این روش می‌توان به منظور بهبود اختلالاتی چون بیش‌فعالی/کمبود توجه، ناتوانی‌های یادگیری، صرع، هراس و اختلالات اضطرابی، اختلالات مربوط به سوء مصرف مواد، افسردگی، مدیریت استرس، میگرن، سندرم تورت و اختلالات خواب استفاده کرد. این روش تحت عنوان EEG بیوفیدبک، نوروفیدبک و آموزش مغز نیز شناخته می‌شود.
