کراتوم چیست؟

در سال‌های اخیر نام «کراتوم» بیش از هر زمان دیگری بر سر زبان‌ها افتاده است؛ گیاهی ناشناخته برای بسیاری، اما پرمصرف در بخش‌هایی از دنیا. برخی آن را دارویی گیاهی برای تسکین درد و افزایش انرژی معرفی می‌کنند و عده‌ای دیگر آن را خطری جدی با پیامدهای مشابه مواد مخدر می‌دانند.

پرسش اینجاست که کراتوم واقعاً چیست؟ چه اثراتی بر بدن دارد و چرا مصرف آن بحث‌برانگیز شده است؟ در این مقاله تلاش کرده‌ایم پاسخی روشن به این پرسش‌ها بدهیم.

کراتوم چیست؟

کراتوم (Mitragyna speciosa) گیاهی از خانوادهٔ روبیاسه است؛ همان خانواده‌ای که قهوه هم به آن تعلق دارد. زادگاه این گیاه، جنگل‌های مرطوب و گرم جنوب شرقی آسیاست؛ کشورهایی مثل تایلند، مالزی و اندونزی بیشترین رویشگاه طبیعی آن محسوب می‌شوند.

در بازارهای گیاهی و بین مصرف‌کنندگان، وقتی از «کراتوم» صحبت می‌شود معمولاً منظور برگ تازه، برگ خشک‌شده، پودر یا عصاره‌های تهیه‌شده از این گیاه است. برگ‌های آن سرشار از ترکیبات شیمیایی خاصی به نام آلکالوئیدها هستند که می‌توانند روی جسم و روان انسان اثر بگذارند.

نکته مهم دربارهٔ کراتوم این است که بسته به مقدار مصرف، اثرات متفاوتی ایجاد می‌کند: در دوزهای پایین معمولاً باعث افزایش انرژی، هوشیاری و احساس نشاط می‌شود، اما در دوزهای بالاتر رفتاری شبیه مواد افیونی از خود نشان می‌دهد؛ مثل کاهش درد و ایجاد آرام‌بخشی.
به زبان ساده، کراتوم نه یک داروی پزشکیِ تثبیت‌شده است و نه کاملاً بی‌خطر؛ بلکه گیاهی است با اثرات چندگانه که می‌تواند هم جذابیت داشته باشد و هم خطراتی جدی برای سلامت به همراه بیاورد.

تاریخچه و منشاء گیاه کراتوم

بررسی تاریخچه و منشأ گیاه کراتوم نشان می‌دهد که این ماده نه پدیده‌ای نوظهور، بلکه گیاهی با پیشینه‌ای طولانی در فرهنگ و سنت مردمان جنوب شرقی آسیاست. همان‌طور که گفته شد کراتوم با نام علمی Mitragyna speciosa بومی نواحی گرمسیری جنوب شرقی آسیا، به‌ویژه کشورهای تایلند، مالزی و اندونزی است. در این مناطق، بازارهای محلی از دیرباز برگ‌های کراتوم را به‌عنوان گیاهی با کاربرد درمانی و مصرف روزمره مورداستفاده قرار می‌داده‌اند.

در سنت‌های بومی، جویدن برگ یا دم‌کردهٔ کراتوم به‌منظور کاهش دردهای عضلانی، رفع خستگی ناشی از فعالیت‌های بدنی طولانی و حتی کمک به کاهش علائم ترک افیون‌ها به کار گرفته می‌شده است. این کاربردها باعث شده بود کراتوم جایگاهی خاص در طب سنتی منطقه داشته باشد.

در سال‌های اخیر، مصرف کراتوم از محدوده جغرافیایی آسیا فراتر رفته و به بازارهای غربی راه‌یافته است. در ایالات متحده، اروپا و سایر کشورها، فرآورده‌های کراتوم نظیر پودر، کپسول و عصاره به‌عنوان مکمل گیاهی یا ماده‌ای جایگزین برای کاهش درد و علائم ترک مواد به فروش می‌رسند. بااین‌حال، در بسیاری از کشورها مصرف و توزیع آن با محدودیت‌ها و قوانین سخت‌گیرانه همراه است.

ترکیبات فعال کراتوم و نحوه اثرگذاری بر بدن

برای اینکه بهتر بفهمیم کراتوم چه اثری روی بدن می‌گذارد و چرا می‌تواند هم خاصیت و هم خطر داشته باشد، لازم است نگاهی به ترکیبات شیمیایی آن و شیوهٔ عملکردشان بیندازیم.

برگ‌های کراتوم حاوی ده‌ها ترکیب فعال گیاهی هستند که به آن‌ها آلکالوئید گفته می‌شود (آلکالوئیدها موادی طبیعی با اثرات قوی روی مغز و بدن هستند؛ مثل کافئین در قهوه یا مورفین در تریاک). تاکنون بیش از ۵۰ نوع آلکالوئید در کراتوم شناسایی شده، اما دو ماده اصلی بیشترین نقش را دارند:

• میتراژنین (Mitragynine): مهم‌ترین ماده فعال در برگ کراتوم است و بیشترِ اثرات این گیاه به آن برمی‌گردد. میتراژنین در واقع یک آلکالوئید است. میتراژنین روی مغز اثر می‌گذارد و می‌تواند هم خاصیت آرام‌بخش و ضددرد داشته باشد و هم در دوزهای کم کمی انرژی‌بخش عمل کند.
• ۷-هیدروکسی‌میتراژنین (۷-Hydroxymitragynine یا ۷-OH): این ماده هم یکی دیگر از آلکالوئیدهای مهم کراتوم است، اما مقدار آن در برگ تازه خیلی کم است. بااین‌حال، قدرت اثرگذاری‌اش روی مغز چندین برابر بیشتر از میتراژنین است. در برخی فرآورده‌های صنعتی یا عصاره‌های قوی کراتوم، میزان این ترکیب افزایش می‌یابد و همین موضوع می‌تواند اثرات گیاه را بسیار شدیدتر و حتی خطرناک‌تر کند.

کراتوم از چند مسیر مختلف روی مغز و بدن اثر می‌گذارد:

• اتصال به گیرنده‌های اُپیوییدی (Opioid receptors): در مغز ما گیرنده‌هایی وجود دارد که به آن‌ها «گیرنده‌های اُپیوییدی» می‌گویند و وظیفه‌شان کنترل درد، احساس لذت و آرامش است. میتراژنین و به‌ویژه ۷-OH به این گیرنده‌ها متصل می‌شوند. نتیجه این اتصال می‌تواند تسکین درد، احساس آرامش یا حتی سرخوشی باشد؛ شبیه اثر برخی مواد افیونی مثل مورفین، اما نه با همان شدت.
• تأثیر بر سایر انتقال‌دهنده‌های عصبی (Neurotransmitters): کراتوم فقط روی گیرنده‌های اُپیوییدی اثر نمی‌گذارد. شواهد نشان می‌دهد این گیاه مسیرهای دیگری مثل سیستم نورآدرنرژیک (مرتبط با انرژی و هوشیاری)، سروتونرژیک (مرتبط با خلق‌وخو) و حتی گیرنده‌های NMDA (نقش در حافظه و یادگیری) را هم تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. به همین دلیل است که اثرات آن می‌تواند ترکیبی و گاهی متناقض به نظر برسد.
• ایجاد تحمل و وابستگی: وقتی مصرف کراتوم به طور مداوم تکرار شود، بدن به‌تدریج به آن عادت می‌کند (پدیده‌ای به نام تحمل). در این شرایط فرد برای رسیدن به همان اثر قبلی، مجبور می‌شود مقدار بیشتری مصرف کند. این روند می‌تواند زمینه‌ساز وابستگی و اعتیاد شود.

روش‌های مصرف کراتوم

کراتوم به شکل‌های مختلفی مصرف می‌شود و هر روش هم می‌تواند اثرات متفاوتی روی بدن بگذارد. به همین دلیل دانستن شیوه‌های مصرف و خطرات هرکدام اهمیت زیادی دارد:

1. برگ تازه یا خشک (جویدن برگ):
   در کشورهای بومی مثل تایلند و مالزی، رایج‌ترین روش سنتی مصرف، جویدن برگ تازه یا خشک است. این کار ساده است؛ اما طعم تلخ و ناخوشایندی دارد و مهم‌تر اینکه مقدار دقیق مصرف در این روش قابل‌کنترل نیست.
2. چای یا دم‌کرده برگ:
   برگ خشک یا پودر شده را در آب گرم دم می‌کنند و مایع آن را می‌نوشند. این روش نسبتاً رایج است و به فرد کمک می‌کند دوز مصرفی را کمی بهتر کنترل کند. البته برخی ترکیبات کراتوم در اثر حرارت ممکن است تغییر کرده یا از بین بروند.
3. پودر خشک:
   برگ‌های خشک آسیاب می‌شوند و به شکل پودر در بازار عرضه می‌شوند. این پودر می‌تواند به‌صورت کپسول یا قرص مصرف شود یا داخل نوشیدنی و غذا مخلوط گردد. در کشورهای غربی، پودر کراتوم از متداول‌ترین شکل‌های عرضه است.
4. عصاره یا استخراج غلیظ:
   در این روش ترکیبات فعال برگ‌ها با حلال یا روش‌های شیمیایی و فیزیکی استخراج می‌شوند و محصول نهایی به شکل عصاره غلیظ (کنسانتره) عرضه می‌شود. این شکل بسیار قوی‌تر از برگ یا پودر است و خطر بروز مسمومیت، عوارض جانبی و وابستگی در آن بالاتر است.
5. محصولات ترکیبی یا تقویت‌شده:
   برخی تولیدکنندگان عصاره کراتوم را با سایر مواد ترکیب کرده و آن را به‌صورت نوشیدنی، پودرهای ترکیبی یا کپسول‌های «سوپر شارژ» عرضه می‌کنند. این محصولات گاهی حاوی مقادیر بیشتری از ترکیب ۷-OH یا مشتقات قوی‌تر هستند و به همین دلیل ریسک مصرف آن‌ها به‌مراتب بالاتر است.

اثرات مصرف کراتوم چیست؟ (علائم مصرف)

علائم مصرف کراتوم بسته به دوز و مدت مصرف می‌تواند متفاوت باشد. برخی نشانه‌ها شبیه مصرف محرک‌ها و برخی دیگر شبیه مصرف مواد افیونی است. در نگاه اول فردی که کراتوم مصرف کرده ممکن است یا بیش‌فعال و پرانرژی به نظر برسد (دوز پایین) یا بسیار آرام، خواب‌آلود و کند (دوز بالا). به‌طورکلی، علائم جسمی و رفتاری در یک فرد مصرف‌کننده عبارت‌اند از:

علائم جسمی مصرف کراتوم

• تغییر در چشم‌ها: مردمک‌های گشاد یا کوچک‌شده (بسته به دوز)، قرمزی چشم
• تعریق زیاد یا برعکس، رنگ‌پریدگی و خشکی پوست
• خشکی دهان و لب‌ها
• بوی گیاه یا تلخ خاص در دهان و نفس (در مصرف مستقیم برگ یا پودر)
• بی‌قراری و حرکات غیرعادی بدن در دوز پایین (شبیه محرک‌ها)
• خواب‌آلودگی و کندی حرکت‌ها در دوز بالا (شبیه مواد افیونی)
• حالت تهوع یا استفراغ
• کاهش اشتها و لاغری تدریجی در مصرف طولانی‌مدت
• اختلال در تکلم (منقطع یا کند صحبت‌کردن)
• تعریق سرد یا لرزش دست‌ها

علائم رفتاری مصرف کراتوم

• پر انرژی و پرحرف شدن در دوزهای پایین (شبیه اثر محرک‌ها)
• کاهش تمرکز و کندشدن واکنش‌ها در دوزهای بالا
• نوسانات خلقی شدید: از سرخوشی و شوخ‌طبعی ناگهانی تا بی‌حوصلگی و عصبانیت
• بی‌ثباتی در خواب و بیداری: گاهی بی‌خوابی و بی‌قراری، گاهی خواب‌آلودگی شدید
• بی‌انگیزگی و کاهش بهره‌وری در کار یا تحصیل
• اضطراب و بی‌قراری، به‌خصوص وقتی مصرف به تعویق بیفتد یا دوز کاهش یابد (نشانه شروع وابستگی)
• تمایل به مصرف مکرر و جستجوی فرصت برای استفاده دوباره
• کناره‌گیری اجتماعی: تمایل کمتر به تعامل با خانواده یا دوستان

مصرف کراتوم چه عوارضی را به دنبال دارد؟

کراتوم به دلیل اثرگذاری مستقیم بر مغز و بدن، می‌تواند هم در کوتاه‌مدت و هم در مصرف طولانی‌مدت عوارض قابل‌توجهی ایجاد کند. شدت این عوارض به مقدار مصرف، مدت‌زمان استفاده و شرایط فردی مصرف‌کننده بستگی دارد. در ادامه مهم‌ترین پیامدهای مصرف کراتوم را مرور می‌کنیم:

عوارض کوتاه‌مدت مصرف کراتوم (بلافاصله یا چند ساعت بعد از مصرف)

• تهوع و استفراغ، همراه با درد معده یا ناراحتی گوارشی
• یبوست (به دلیل کندشدن حرکات روده)
• خواب‌آلودگی یا احساس خستگی شدید در دوزهای بالا
• تپش قلب و تغییرات فشارخون (افزایش یا کاهش)
• سرگیجه و عدم تعادل در حرکت
• کاهش تمرکز و هوشیاری که ممکن است باعث اشتباه یا کندی در کارهای روزانه شود
• بی‌قراری، تحریک‌پذیری یا اضطراب در برخی افراد
• در مصرف دوزهای بسیار بالا یا همراه با مواد دیگر: احتمال بروز تشنج، مشکلات تنفسی یا حتی کما

عوارض بلندمدت مصرف کراتوم (در صورت مصرف مداوم)

• آسیب حاد کبدی در موارد نادر: نشانه‌های آن می‌تواند شامل درد زیر دنده‌ها در سمت راست شکم، زردی پوست و چشم‌ها (یرقان) و تیره‌شدن رنگ ادرار باشد.
• کاهش اشتها و کاهش وزن: مصرف مداوم می‌تواند باعث بی‌میلی به غذا و لاغری شدید شود.
• اختلالات خواب: بی‌خوابی یا خواب نامنظم از پیامدهای شایع مصرف مکرر است.
• تغییرات خلقی: افسردگی، اضطراب مزمن و بی‌ثباتی روحی گزارش شده است.
• تغییرات پوستی: در برخی موارد، تیرگی یا تغییر رنگ پوست (هایپرپیگمنتاسیون) مشاهده شده است.
• اختلال در حافظه و توانایی شناختی: برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد که مصرف طولانی می‌تواند روی تمرکز و یادگیری تأثیر منفی بگذارد.

آیا کراتوم مخدر محسوب می‌شود؟

کراتوم به طور رسمی در همه کشورها در گروه مواد مخدر قرار نگرفته، اما ترکیبات اصلی آن مثل میتراژنین و ۷-هیدروکسی‌میتراژنین درست روی همان گیرنده‌های مغزی اثر می‌گذارند که مواد افیونی (مثل مورفین) به آن‌ها متصل می‌شوند. به همین دلیل، اثرات ضددرد، آرام‌بخشی و حتی وابستگی و علائم ترک آن شباهت زیادی به مخدرها دارد، هرچند معمولاً قدرتش کمتر از موادی مثل هروئین یا فنتانیل است.

بسیاری از کارشناسان به همین خاطر کراتوم را در دسته «شبه مخدر» قرار می‌دهند؛ یعنی ماده‌ای که نه کاملاً بی‌خطر و نه به‌شدت مخدرهای قوی است.

آیا کراتوم اعتیادآور است؟

کراتوم می‌تواند باعث وابستگی و اعتیاد شود، هرچند شدت آن معمولاً کمتر از مواد افیونی قوی مثل هروئین یا مورفین است، ولی نباید آن را بی‌خطر یا جایگزینی امن برای مواد دیگر تصور کرد؛ چراکه مصرف مداوم یا در دوزهای بالا می‌تواند فرد را در چرخه وابستگی گرفتار کند.

تحقیقات نشان داده‌اند که افرادی که مدتی کراتوم مصرف می‌کنند، در صورت قطع ناگهانی دچار علائم ترک می‌شوند؛ علائمی مثل خستگی، درد عضلانی، بی‌خوابی، اضطراب، بی‌قراری و آبریزش بینی یا چشم‌ها که بسیار شبیه به نشانه‌های ترک مواد مخدر است.

شدت این وابستگی به عواملی مثل مقدار مصرف، مدت‌زمان استفاده، سابقه مصرف مواد دیگر و حتی کیفیت محصول بستگی دارد. البته برخی مطالعات اشاره کرده‌اند که در بعضی افراد علائم ترک ممکن است خفیف‌تر باشد یا خیلی سریع برطرف شود.

روش‌های ترک کراتوم

ترک کراتوم معمولاً کار ساده‌ای نیست؛ زیرا این ماده هم وابستگی جسمی و هم روانی ایجاد می‌کند. یکی از راه‌های معمول، کاهش تدریجی دوز است که کمک می‌کند علائم ترک خفیف‌تر شوند، اما این کار باید حتماً زیر نظر پزشک انجام شود تا فرد دچار بازگشت (ری‌لپس) نشود.

علاوه‌برآن، بسته به شرایط بیمار می‌توان از داروهای کمکی برای کنترل علائمی مثل بی‌خوابی، درد عضلانی، اضطراب یا مشکلات گوارشی استفاده کرد. در بسیاری از موارد، ترکیب درمان دارویی با روش‌های روان‌درمانی بهترین نتیجه را دارد. به‌ویژه رفتاردرمانی شناختی (CBT) برای تغییر الگوهای فکری و مقابله با وسوسه، و همچنین گروه‌درمانی و مشاوره خانوادگی که حمایت اجتماعی بیشتری فراهم می‌کنند، نقش مهمی در موفقیت ترک دارند.

در کنار این روش‌ها، پایش پزشکی مداوم برای بررسی سلامت کبد، کلیه و وضعیت روانی بیمار ضروری است. همچنین در مواردی می‌توان از کاشت ایمپلنت نالتروکسان استفاده کرد تا از بازگشت دوباره به مصرف پیشگیری شود، زیرا این دارو گیرنده‌های اُپیوییدی را بلوک کرده و اثر مصرف کراتوم و مواد مشابه را خنثی می‌کند. باتوجه‌به تمام این موارد، مطمئن‌ترین راه ترک، مراجعه به یک کلینیک تخصصی ترک اعتیاد است که خدمات دارویی، روان‌درمانی و مراقبت‌های پس از ترک را یکجا ارائه دهد.

در این مسیر، کلینیک ترک اعتیاد طلوعی دیگر با تیمی حرفه‌ای آماده است تا بهترین برنامه درمانی را متناسب با شرایط شما طراحی کند. برای دریافت مشاوره رایگان و تماس با کارشناسان همین امروز اقدام کنید تا اولین قدم به‌سوی زندگی پاک و سالم را بردارید.

جمع‌بندی

کراتوم گیاهی است با سابقه‌ای طولانی در مصرف سنتی، اما ورود آن به بازارهای جهانی باعث شکل‌گیری نگرانی‌های تازه‌ای شده است. ترکیبات فعال آن می‌توانند هم نقش محرک داشته باشند و هم اثرات شبه افیونی ایجاد کنند؛ یعنی هم خاصیت ضددرد و آرام‌بخشی دارند و هم خطر وابستگی و اعتیاد.

مصرف این گیاه چه در کوتاه‌مدت و چه در بلندمدت با عوارض جسمی و روانی همراه است و نمی‌توان آن را ماده‌ای بی‌خطر دانست. بهترین و ایمن‌ترین راه برای رهایی از وابستگی به کراتوم، اقدام تحت‌نظر متخصصان و در محیطی حرفه‌ای است.

بهترین مرکز ترک اعتیاد تهران یعنی کلینیک ترک اعتیاد طلوعی دیگر با خدمات جامع پزشکی، روان‌درمانی و مراقبت‌های پس از ترک، همراه شماست تا مسیر بازگشت به زندگی سالم و بدون وابستگی را هموارتر کند. برای دریافت مشاوره رایگان و تماس با کارشناسان همین امروز اقدام کنید.

سؤالات متداول

1. آیا کراتوم واقعاً دارویی گیاهی بی‌خطر است؟
   خیر؛ اگرچه گیاهی است، اما به دلیل ترکیبات فعالش می‌تواند اثراتی مشابه مواد افیونی داشته باشد و خطر وابستگی و عوارض جسمی و روانی در پی داشته باشد.
2. تفاوت کراتوم با مواد مخدر قوی مثل هروئین و مورفین چیست؟
   قدرت کراتوم معمولاً کمتر است، اما همچنان بر همان گیرنده‌های مغزی اثر می‌گذارد و می‌تواند وابستگی ایجاد کند؛ بنابراین نباید آن را جایگزینی امن یا بی‌ضرر تصور کرد.
3. اگر کسی بخواهد مصرف کراتوم را ترک کند، بهترین راه چیست؟
   ترک خودسرانه دشوار و پرخطر است. بهترین روش، درمان تحت‌نظر متخصص در کلینیک ترک اعتیاد است که ترکیب درمان دارویی، روان‌درمانی و مراقبت‌های پزشکی را ارائه می‌دهد.